Een kus meer of minder

Ik had kiespijn en maakte een afspraak bij de tandarts. Bij het binnenkomen van de spreekkamer zag ik een voor mij onbekende vrouwelijke tandarts. ‘Olá!’, zeiden we tegen elkaar. De tandarts deed een stap naar voren en ze gaf me een kus op de wang. Ik moet heel verbaasd gekeken hebben, want ze legde direct uit: ‘Ik begin vaak een kennismaking met een kus. Dat ben ik zo gewoon.’
Oké, ik was dat niet gewoon bij een eerste ontmoeting. Ik wist al wel dat de gewoonten in Portugal en in Nederland verschillend zijn, maar een tandarts die je bij het eerste consult kust, dat was nieuw voor me. Ze was vriendelijk en ging professioneel aan de slag. Het probleem van mijn zere kies was ik kwijt en ik was een ervaring rijker.

Olá, hoe kussen we in Portugal?

Over het algemeen zijn Portugezen erg vriendelijk en begroeten ze elkaar hartelijk. De meest voorkomende begroeting is Olá (Hallo). Dit wordt vaak gevolgd door Como estás? (Hoe gaat het?). Bij ons in de streek wordt dan gewoonlijk geantwoord met een zuinig Vai-se andando (Het gaat zijn gangetje). Het is gebruikelijk om elkaar een hand te geven tijdens de begroeting, maar sommige mensen geven elkaar ook een kus op de wang. Vrouwen met vrouwen het vaakst, mannen met mannen het minst vaak. De laatste combinatie heeft de abraço als voorkeursbegroeting.

Hoe moet ik kussen?

Deze website geeft een korte cursus in het Portugese proces. De cursus is in het Portugees, maar, als je dat handig vindt, vertalen sommige webbrowsers de pagina vlot voor je. Maar waarom zijn er zulke grote verschillen tussen deze twee landen als het gaat om begroetingen en afscheid nemen? De wangkussen zijn er meestal twee, een rechts, de tweede links. Maar het kunnen ook één of zelfs drie kussen zijn, afhankelijk van de regio waar je bent. In sommige delen van Portugal worden zelfs vier kussen gegeven! Het is belangrijk om te onthouden dat deze kussen niet romantisch bedoeld zijn, maar eerder een teken van respect en vriendschap.

Voor ons Nederlanders en Belgen zijn, als het dan toch moet, drie kussen gebruikelijk. Maar je moet het wel, onuitgesproken, eens zijn over het aantal. Hoe vaak zie ik niet een Nederlander in Portugal na de tweede begroetingskus een paar seconden lang met getuite lippen in het niets te wachten op de derde die nooit komt?

Ik moet dan direct denken aan een strofe van de beroemdste fado, Fado português, waar de wanhopige zeeman de lucht kust (que beija o ar, e mais nada)

In de mond van een zeeman
Op het fragiele zeilschip
Vervaagt het pijnlijke lied
Door de heftige verlangens
Van lippen die branden om te kussen
Hij kust de lucht en verder niets
Hij kust de lucht en verder niets.
Fado português

Bij het afscheid

Maar hoe zit het dan met afscheid nemen? Ook hier zijn er verschillen tussen Portugal en Nederland. In Portugal is het gebruikelijk om elkaar gedag te zeggen met een kus op de wang. Bij informele ontmoetingen kan dit zelfs meerdere keren gebeuren. In Nederland wordt vaak gekozen voor een simpele groet of een handdruk bij afscheid nemen.

Of je nu in Portugal of Nederland bent, het is belangrijk om respect te tonen voor de lokale gewoontes en tradities. Dus de volgende keer dat je iemand begroet of gedag zegt, denk dan even na over de lokale gebruiken en pas je begroeting hierop aan.

Klasseverschillen

Nu gaan we kijken naar de verschillende sociale klassen. In Portugal is er nog steeds een duidelijke scheiding tussen de verschillende sociale klassen, maar deze kloof wordt kleiner. In hogere sociale klassen is het gebruikelijk om elkaar te begroeten met een kus op de wang, terwijl in lagere sociale klassen een handdruk vaker voorkomt.

Trends

Maar hoe zijn deze gewoontes veranderd vanaf 1950 tot 2023? In de jaren ’50 was Portugal nog een conservatief land waarin tradities en hiërarchie erg belangrijk waren. Begroetingen waren formeel en respectvol, en het was gebruikelijk om mensen aan te spreken met hun titel (zoals Senhor of Senhora). In de jaren ’60 en ’70 veranderde dit langzaam maar zeker. De invloed van buitenlandse culturen en de opkomst van de jeugdcultuur na de Anjerrevolutie zorgden voor meer informele begroetingen. Het werd gebruikelijker om elkaar bij de voornaam te noemen en elkaar een kus op de wang te geven.

In de jaren ’80 en ’90 werd deze trend voortgezet. Portugal werd steeds meer een modern land waarin individualisme en vrijheid belangrijk werden. Begroetingen werden nog informeler en het was gebruikelijk om elkaar te begroeten met Olá en een kus op de wang, zelfs in zakelijke situaties.

En in Nederland?

Een kus op de wang is in Nederland minder gebruikelijk. Sterker nog, sommige Nederlanders vinden het zelfs een beetje ongemakkelijk. In Nederland is het gebruikelijker om elkaar te begroeten met een handdruk. Dit is een formele manier om elkaar te begroeten. Bij informele ontmoetingen tussen vrienden en familie wordt vaak gekozen voor een knuffel of een simpele groet. Maar Nederlanders zijn indivualisten. Tussen de kusgewoonten van de gemiddelde Groninger en Limburger zijn grote verschillen, dat weet ik uit ervaring. En theatermensen begroeten elkaar anders dan zakenmannen. Heel anders!

Maar waarom zijn er zulke grote verschillen tussen deze twee landen? Het heeft vooral te maken met cultuur en traditie. In Portugal is het belangrijk om respect te tonen aan anderen en dit wordt vaak gedaan door middel van fysiek contact. In Nederland is privacy en persoonlijke ruimte belangrijk en daarom wordt er vaak gekozen voor een formele begroeting.

En in Frankrijk dan? Faire la bise. 

In Frankrijk lijkt de kus uitgevonden. Behalve dans la rue zag ik het in Frankrijk voor het eerst op de iconische foto Le baiser de l’Hôtel de Ville (De Kus van het Stadhuis) van Robert Doisneau.

De tweede Franse kus kwam ik in het museum van Rodin tegen.

De NRC-correspondent had er meer dan genoeg van, al dat gekus. ‘Zelfs met vieze vuilniszak in de hand moet ik mijn buurvrouw kussen’ is de titel van zijn opiniestuk in de NRC uit 2018 (alleen voor abonnees). Hij was niet de enige: burgemeester Aude Picard-Wolff wilde niet meer voorafgaand aan een vergadering elke aanwezige zoenen. De burgemeester van Morette (390 inw.) liet weten dat ze geen tijd meer had om voorafgaand aan elke vergadering iedereen te zoenen. ‘Ik kan niet meer aan tientallen personen zoenen geven’, schreef zij. ‘Ik wil op tijd kunnen komen en hetzelfde doen als mannen met andere mannen doen: de hand schudden van alle vrouwen en alle mannen’.

Een leuke website laat zien hoeveel kussen het gebruikelijk is om te geven in verschillende delen van Frankrijk. Dit kun je opzoeken voor elk departement in Frankrijk en diens overzeese gebiedsdelen. En of de meeste mensen met links of met rechts beginnen.

Een kus, liever niet

In sommige landen kan kussen als begroeting ongebruikelijk zijn of zelfs afgekeurd worden, afhankelijk van de culturele normen en gewoonten. Bijvoorbeeld, in de Japanse cultuur is het gebruikelijk om elkaar te begroeten met een buiging, waarbij de diepte van de buiging afhankelijk is van de relatie tussen de personen. Zo zal een diepere buiging worden gemaakt naar een meer respectabele persoon, zoals een oudere of een baas. In het Westen wordt fysiek contact vaak gezien als een teken van genegenheid, terwijl in Japan juist afstand en respect belangrijk zijn.

In sommige islamitische landen wordt een kus als begroeting vaak als ongepast beschouwd tussen mensen van het andere geslacht die geen familie van elkaar zijn. Het is echter wel gebruikelijk om als begroeting een handdruk te geven. Tussen mensen van hetzelfde geslacht kan het soms wel voorkomen dat er een kus op de wang wordt gegeven als begroeting. Het verschilt echter per land en cultuur hoe hiermee wordt omgegaan.

Karolien van Eck schreef al eerder over kussen in Portugal. Haar artikel is hier te lezen.

De film Kiss of the Spider Woman (1985) is bij bol.com te koop.