Graaf Schomberg, de achtergestelde redder in de nood

We leven al lang bijna 75 jaar in vrede met elkaar in West-Europa. Een bijzonder fenomeen. Omdat de historie van Europa is doortrokken van oorlogen, grensconflicten, landjepik-veldslagen, agressie met als enig doel te plunderen en te verkrachten, strijd om gekrenkte trots te wreken, godsdienstoorlogen of erfopvolgingsterreur. Handelsoorlogen kwamen daar nog bij. Steevast gevolgd door verdragen, waaraan men zich niet of nauwelijks hield.

Met uitzondering van beide wereldoorlogen was er altijd sprake van conflicten tussen twee of drie landen. Zo hebben de Portugezen zich een aantal keren moeten weren tegen Spanjaarden, die Portugal liever zagen als een provincie van Spanje, dan als een onafhankelijke staat. Een van die strijdmomenten was toen Portugal zich losmaakte van Spanje in 1640 na een 60-jarige overheersing door dat land. Een reden voor Spanje om een oorlog te gaan voeren om de zojuist aangetreden koning João IV en zijn opvolger Afonso VI van de troon te stoten.

Aankomst in Lissabon

Op een doordeweekse dag in november 1660 loopt, in de haven van Lissabon, eindelijk het scheepseskader binnen waarop al een tijdlang en vol ongeduld werd gewacht door veel burgers en door het koningshuis. Uit de schepen debarkeren chique officieren en blinkend oorlogstuig. Een elitekorps. Voorafgegaan door een heer van middelbare leeftijd in een prachtig gewaad in gezelschap van twee jongelingen. Plus een meer donker getinte edelman, die door sommigen wordt herkend als de Portugees de Conde de Soure en die de zojuist aangekomen militairen de weg wijst naar het ontvangstcomité. In totaal komen uit de buiken van de schepen ongeveer 700 man tevoorschijn, waaronder een tachtigtal officieren van de cavalerie, de artillerie en de genie, hetgeen kenners onder het publiek al snel vaststellen. Gevolgd door 850 paarden. Dat Graaf Schomberg, want die is het, dit modelregiment ten voorbeeld gaat stellen aan het Portugese leger om het te moderniseren, dat begint bij genoemde kenners te dagen.

Wat voorafging

Dit spektakel heeft een complexe voorgeschiedenis. Vanaf 1640, dus twintig jaar eerder, heeft het merendeel van de Portugese adel onder leiding van de hertog van Bragança het Spaanse juk afgeworpen en is de hertog benoemd tot koning João IV. Die negentien jaar later is opgevolgd door zijn zoon, de lichamelijk en verstandelijk beperkte koning Afonso VI. In aanvang steunde Frankrijk openlijk de Portugese zaak. Maar in het ‘Pyreneeënverdrag’ van 1659 geeft de oude kardinaal Mazarin, als premier van Frankrijk, toe aan de Spaanse eis dat de ‘afvallige provincie’ Portugal niet langer mag blijven rekenen op Franse steun. Spanje blijft vastbesloten om zijn soevereiniteit over Portugal te herstellen door middel van het voeren van een oorlog. Die later de Restauratieoorlog werd genoemd.

Een fikse tegenvaller voor de bijzonder gevolmachtigde Portugese ambassadeur D. João da Costa, de Conde de Soure, die al maanden eerder naar Frankrijk was gezonden door het Portugese koningshuis. Met de opdracht om aan Frankrijk 5.000 man aan troepen te vragen en hetzelfde aantal te rekruteren op Portugese kosten. Aangevuld met de huur van twee ervaren generaals, die zullen gaan dienen als chef-staf.

Maar daar zet het vredesverdrag van de Pyreneeën tussen Frankrijk en Spanje dus een forse streep door. Toch blijft de Conde de Soure in Parijs en verweert hij zich tegen de intentie van Mazarin om Portugal te laten vallen. In eerste instantie krijgt hij geen voet aan de grond. Dan publiceert hij, tot ergernis van Mazarin, een handschrift met 28 paragrafen, waarin beschreven wordt waarom het in het belang van Frankrijk is om Portugal te beschermen. Ondertussen krijgt hij bericht uit Portugal: hij wordt teruggeroepen. Dat bericht legt hij naast zich neer en hij blijft nog een maand of twee ‘undercover’ in Frankrijk. Met de bedoeling om alsnog en in het geheim aan zijn opdracht te kunnen voldoen.

Het komt er toch van

Schomberg (zijn officiële naam is Friedrich Hermann von Schönberg) is bevriend met de Franse maarschalk Turenne (wiens officiële naam luidt Henri de la Tour d’Auvergne). Samen vochten ze bij het beleg van Calais. Schomberg is daar dan nog een leerling van Turenne. In dit conflict verloor Schomberg zijn 16-jarige zoon. Hoewel deze strijd tegen Spanje niet direct een winnaar opleverde, was Spanje wel bereid tot vredesonderhandelingen en uiteindelijk tot het hierboven al genoemde Pyreneeënverdrag.

Maarschalk Turenne haat Spanje. Die haat is hem ingegeven door het feit dat het land intolerant is tegenover andere godsdiensten dan de katholieke. En van dat houtje is Turenne nu eenmaal niet en Schomberg evenmin. Beiden zijn van calvinistische ouders. Officieel kan Turenne, als Fransman van geboorte, niet deelnemen als militair aan het geven van hulp aan Portugal. Daar steekt de Vrede van de Pyreneeën nu eenmaal een stokje voor. Maar in het geheim helpt hij de Conde de Soure door zijn vriend Schomberg te betrekken bij de plannen om een leger te vormen voor de strijd van de Portugezen tegen de Spanjaarden.

Voor kardinaal Mazarin blijft echter niets verborgen. Hij doet allereerst een poging om Schomberg te verbieden mee te doen. Maar Schomberg beroept zich erop dat hij niet 100% Frans is en zich dus niets hoeft aan te trekken van het verdrag tussen Frankrijk en Spanje. Vervolgens speelt Mazarin handig het dubbelspel waarom hij bekend staat; hij steunt zowel Spanje als Portugal zonder dat naar buiten toe te laten blijken.

Vertrek naar Portugal

In augustus 1660 is het zover: de overtocht naar Portugal kan beginnen. Schomberg reist eerst naar Duitsland, naar zijn kasteel in Geisenheim am Rhein, om afscheid te nemen van vrouw en kinderen. Twee zonen neemt hij mee naar de aanstaande krijgsvoering. Vervolgens reist hij naar Engeland waar hij wordt geholpen door koning Charles II (de echtgenoot van de Portugese Catharina van Bragança) die ook een vriend van Schomberg is. Beiden kennen elkaar uit hun studietijd in Leiden en Den Haag en hebben elkaar daarna meerdere malen in Parijs ontmoet. Samen met de Portugese ambassadeur worden de nodige schepen gecharterd.  Een deel van het modelregiment scheept zich in in Portsmouth, de rest volgt in het Franse Le Havre.

Daar, in Le Havre, laten Schomberg en de Conde de Soure zich niet zien aan wal, bang als zij zijn dat ze worden gearresteerd. Want de Franse koning Lodewijk XIV (een volle neef van de Engelse koning Charles II) is faliekant tegen de onderneming.

De meeste manschappen die meegaan zijn zeer kundige militairen die na het beleg van Calais, dat twee jaar eerder plaatsvond, werkeloos zijn geworden. Zij zijn door Schomberg weer aan het werk geholpen en hij heeft ze allemaal, deels van eigen geld, in het nieuw gestoken.

Terug naar de aankomst in Lissabon

We keren terug naar de kade in Lissabon waar Schomberg aan het hoofd van de parade loopt, geflankeerd door zijn twee zonen. Eerst is er de ontvangst door vertegenwoordigers van het koningshuis en de hofadel. Tussen de klaroenstoten en de eresaluten door, palavert men met elkaar in het Frans. Schomberg is gewend zich in hogere kringen te bewegen, hij begroet iedereen met veel respect en weet steeds de juiste toon te vinden. Hij wordt dan ook meteen sympathiek gevonden door de Portugezen. Schomberg vertelt hen dat hij ervan overtuigd is dat zijn missie, die hij voor de Portugese koning gaat uitvoeren, gerechtvaardigd is. Het maakt allemaal grote indruk op de aanwezige edelen en op het volk dat is toegestroomd. Men jubelt: dit is werkelijk de man die Portugal uit de nood zal redden.

Later op de dag, in een toespraak tot de Portugese legertop zegt Schomberg: ‘Wij, mijn manschappen en ik, zijn gekomen om voor de vrede te vechten. Niet om ons van een vast bestaan te verzekeren. In zekere zin zullen wij ons, door ons werk, steeds meer overbodig maken.’ De Portugese generaals kijken hem zuinig aan!

Hij is benieuwd wat hij te eten krijgt. De eerste avond wordt dat de bekende caldo verde-soep en een vis, de dorade. Tot zijn voldoening is men aan het Portugese hof inmiddels ook overgegaan op ‘eten met vork en lepel’, een gebruik dat hem vanuit Parijs al bekend was. Wel mist hij de groente, schrijft hij later. Sinaasappels uit de Algarve zijn het nagerecht en hem werd verteld dat deze sinaasappels tot de beste van Europa horen. Zelf eet hij weinig en het valt hem op dat zijn Portugese disgenoten minder zuinig zijn bij het opdoen. Het is deze avond dat Schomberg zegt: ik ben als een Portugees, zie mij alsjeblieft zo.

Obstructie

Helaas is de Portugese legerleiding niet enthousiast over de komst van Schomberg. Zijn moderniseringsplannen en verbeterde zorg voor het welzijn van zijn manschappen roepen direct weerstand op. Ook al omdat de betreffende generaals menen dat het niet zo’n vaart zal lopen met de ophanden zijnde oorlog. Voorlopig zal Spanje niet aanvallen, is hun voorspelling. Ze wrijven Schomberg daarbij in, dat ze door de koning zijn aangesteld en slechts orders opvolgen die door de koning gegeven worden. Door deze obstructie en het feit dat Spanje al snel wél aanvalt, verliest Schomberg, zij het in geringe mate, de eerste veldslag. Reden voor hem om, na drie jaar dienst, naar buiten te brengen dat hij overweegt om ontslag te nemen. Onmiddellijk reageert een groot aantal Portugese adellijken met het dringend verzoek om aan te blijven. Zelfs ook de Franse koning Lodewijk XIV, die inmiddels van mening is veranderd en nu Portugal wél steunt. Hij stuurt Schomberg een Frans regiment. Ook Charles II stuurt hulptroepen: een Iers regiment.

Voor Schomberg geeft de doorslag om toch te blijven het feit dat generaal Penaflor, zijn grootste tegenstander, door de Kroon wordt vervangen door António Luís de Meneses, de 1e markies van Marialva. Met deze verandering gloort er hoop op een betere samenwerking met de Portugese militaire staf. Een eerste verbetering is dat Schomberg voortaan zijn bevelen en orders mag influisteren in het oor van deze markies, die vervolgens de betreffende bevelen hardop commandeert. Een andere verbetering begint nadat het onduidelijke verschil in rang en stand tussen Schomberg en de markies (Schomberg is staf-generaal voor de Alentejo en de Markies de Marialva militair-gouverneur van de Alentejo) voor beiden geen punt van wrijving meer is.

Vrede

De vrede met Spanje komt er, zij het pas acht jaar na de aankomst van Schomberg. Na talloze schermutselingen in het grensgebied, na de slag bij Ameixal en de vermaarde slag bij Monte Claros in 1665. (Over deze laatste veldslag zijn later, door meerdere niet-Portugese generaals boeken geschreven, waarin de tactiek en de strategie van Schomberg geanalyseerd en geprezen worden). In alle veldslagen lijdt Spanje vernietigende nederlagen. Toch duurt het nog tot 1668 voor de vrede van Lissabon, Tratado de Lisboa, gesloten wordt. Tot het zover is, verovert Schomberg nog grote stukken van Spanje aan de overkant van de Guadiana, zelfs de volstrekt onneembaar geachte burcht van Sanlúcar de Guadiana tegenover Alcoutim. Maar inmiddels heeft hij geen ruggensteun meer vanuit Lissabon. Zijn toeverlaat, de thesaurier Castel Melo, die altijd wel een weg wist te vinden om Schomberg het benodigde geld te doen toekomen, is door intriges aan het hof zijn functie kwijtgeraakt. Waardoor de geldstroom is opgedroogd. Uiteindelijk worden de veroveringen, aan de overkant van de Guadiana, teruggegeven aan Spanje.

Tot slot

Als dank krijgt Schomberg van koning Afonso VI de adelstitel van 1 ̊  Conde de Mértola, zij het zonder enig onroerend goed, land of kasteel. Dat kan hij rechtens niet krijgen, want hij is niet katholiek. Verder krijgt hij een klein pensioentje mee. Een straat of plein is in heel Portugal niet naar hem vernoemd. De geschiedschrijving die door Salazar werd herschreven, laat alle eer voor de overwinningen op de slagvelden van Elvas en Monte Claros aan Portugese generaals. Zelfs in deze tijd heeft er geen rectificatie plaatsgevonden. De naam van Schomberg kom je alleen in de kleine lettertjes tegen.

Maar in alle landen buiten Portugal wordt Schomberg geëerd als de man die Portugal zijn onafhankelijkheid liet behouden. Eenmaal terug in Frankrijk wordt hij na een paar jaar bevorderd tot maarschalk. Een functie die volgens de Franse wet door maximaal zeven personen bekleed mag worden.

In herinnering van de Portugezen bleef hij nog een tijdlang door zijn elegante kleding. Heiligen, die in processies worden rondgedragen, werden steeds vaker à la Schomberg aangekleed. Ook ontstond er een zegswijze die op Schomberg geënt is. Als iemand vermoedde dat je hem, om hetgeen hij staat te betogen, een grootspreker vindt, een praalhans, dan probeerde hij zich van die verdachtmaking te bevrijden door te zeggen: Je weet toch dat ik Schomberg ben? Waarmee ook in dit voorbeeld duidelijk wordt hoe dubbelhartig Portugal met deze lucide hoge militair is omgegaan.

Met medewerking van Volker Gold die aan een boek begonnen is over Schomberg in de Alentejo.