Manoel de Oliveira, meester van de (Portugese) film en regisseur met de langste filmcarrière ooit. Hij is nog van de tijd van de stomme film. De erkenning van zijn genialiteit komt pas laat in zijn leven. Als hij 80 wordt, maakt hij tot aan zijn dood elk jaar een film. Hij wordt 106 jaar oud. Na zijn overlijden worden er in Portugal twee dagen van nationale rouw afgekondigd.
De Oliveira (Porto, 11 december 1908 – 2 april 2015) is de zoon van een ingenieur, die begin 1900 hydro-elektrische dammen in Portugal aanlegt. Aangemoedigd door de filmfanaat die zijn vader is, begint Manoel op 20-jarige leeftijd te acteren in stomme films. Zijn vader financiert een aantal van zijn filmprojecten. Hij regisseert zijn eerste film In 1931. De films van De Oliveira hebben een duidelijke handtekening: de camera beweegt niet, hij doet niet aan close-ups en de dialogen zijn plechtig.
Portugese universaliteit
De Oliveira hoort thuis in het rijtje iconen als Ingmar Bergman (Zweden), Akira Kurosawa (Japan) en Federico Fellini (Italië). Hij wordt geïnspireerd door Charlie Chaplin, Franse romanciers als Proust, Balzac, Stendhal, internationale architecten, Russische en Italiaanse cineasten en vooral ook door Portugese literatuur. Hij zegt: “Portugezen hebben een enorm aanpassingsvermogen. Portugese films en boeken zijn een mix van culturen en net zo veelvoudig als eenvoudig. Het Portugese oeuvre is niet baanbrekend of verstorend, maar is rijk aan verbindingen. Portugezen zijn wereldburgers.”
Som van alle kunsten
Film is de synthese van verschillende kunstvormen. Boeken zijn eenzame vrienden. Bioscoop en theater is een gemeenschappelijke beleving. Film is scheppend, stijlvol en artistiek.
Wat maakt volgens De Oliveira een film goed?
Herhalen en verrassen
De mens van nu verschilt niet zoveel met die van voor de jaartelling. Ondanks de maatschappelijke en technische vooruitgang zijn we nog dezelfde. In die herhaling zit ook nieuw geluid. Een cineast als Charlie Chaplin heeft alles al bedacht en laten zien qua enscenering, vormgeving, rolverdeling, muziek en licht. Generaties goede filmmakers herhalen Chaplins recept en voegen “nieuws onder de zon” toe. Haat, wraak, liefde, revoluties zijn al eeuwen relevant, maar hebben ook hun eigenheid. Voor De Oliveira is die integratie van oud en nieuw een must. In zijn kostuumdrama komen actuele onderwerpen aan de orde.
Visie
Charlie Chaplin keek naar de moderne mens en projecteerde hem in de toekomst door op zijn behoeften te anticiperen. Dit deed hij alleen met zijn verbeeldingsvermogen. Er kwam geen special effect aan te pas.
Ethiek
De Oliveira: “Toen ik films ging maken, probeerde ik zoveel mogelijk nieuwe ervaringen en ontwikkelingen te verfilmen. Kunstenaars moeten oog hebben voor het onzichtbare. Ik herinner me dat in Portugal een bejaarde zonder geld, alleen in zijn bed, dood werd gevonden. Niemand had zijn afwezigheid opgemerkt. Als kunstenaars, vonden wij, was het onze plicht om aandacht aan deze onzichtbare mensen te besteden. Een filmmaker is een humanist, moet vooral niemand vernederen en zoveel mogelijk afstand nemen van politieke ideologieën.”
Film imiteert het leven. De Oliveira zegt: “Als je een film decoupeert (opsnijdt in shots) doe je dat in je hoofd, ver van de echte wereld. Het script bepaalt welke scènes er gedraaid moeten worden. De decoupage van de scènes bepaalt de shots, maar dat maakt nog geen film. Op de set ontstaat een andere realiteit.”
Melancholie
Film kijken, doe je volgens De Oliveira, met je ogen dicht. Aan het andere eind van de wereld leven mensen op dezelfde manier zoals wij. We kunnen het niet zien, maar het gebeurt. De camera zoemt in op een dirigent. We zien hem van achteren. Hij dirigeert een orkest, maar er zijn muzikanten noch instrumenten. Toch horen we muziek. We horen wat we niet meer kunnen zien.
De Oliveira laat gezichten en gebouwen zien die niet (meer) bestaan. Hij gebruikt allerlei technieken door elkaar om een bepaalde sfeer op te roepen, zoals reconstructies en decor-sets (balzaal, banketbakkerij of een nauwe steeg) gecombineerd met shots van hedendaags Porto, actuele gebeurtenissen, het spel van acteurs en voice-overs.
De persoon De Oliveira is vrolijk en energiek, maar ook een pietsje weemoedig en vooral francofiel. Voor Fransen is er maar één paradijs, het “hemelse luilekkerland” dat verloren is gegaan. Voor Portugezen heeft er nooit zoiets bestaan. Hun paradijs bestaat alleen in gedachten.
Eerbetoon
In 2008 ontvangt De Oliveira de Palme d’Or voor zijn carrière. Zijn naam is bekender dan zijn films. Altman, Hitchcock, Rosselini, De Sica, Fellini zijn er niet meer, hij is de enige van de huidige filmmakers die de tijd van de stomme film heeft gekend. Iedereen kent de naam De Oliveira, maar er zijn er maar een paar die zijn werk kennen. Je moet over de nodige tijd beschikken als je zijn werk gaat bekijken. Zijn shots, zijn handelsmerk, zijn namelijk erg lang.
Tijdens de dictatuur was het onmogelijk om films te maken die niet pasten in het gedachtegoed van Salazar. Niet verwonderlijk dat de eigenlijke carrière van De Oliveira pas na 1974 begint. Desondanks maakt hij documentaires en korte films over “verboden” thema’s, zoals prostitutie in een tijd dat er in Portugal alleen met maagden wordt getrouwd. De Oliveira vindt prostituees “heldinnen”, die zichzelf opofferen, zodat (andere) jonge vrouwen niet de kans hoeven te lopen om van een huwelijk uitgesloten te worden.
In de jaren 50 begint in Portugal een avant-gardistische beweging, zoals het neorealisme in Italië en la Nouvelle Vague in Frankrijk. Deze Portugese variant is een mix van romantisch, theatraal en poëtisch. In de wereld van De Oliveira zijn tijd en ruimte oneindig kneedbaar. Het verleden is tevens nu en vandaag is ook vroeger.
Een kleine greep uit de 50 films en documentaires die hij heeft gemaakt.
Aniki Bóbó (1942). Zijn eerste lange speelfilm. Het verhaal speelt zich af in de oude straten van Porto en op de oevers van de Douro. Het werk is gebaseerd op de Franse film uit de jaren 30 over kinderarbeid (actueel thema) met elementen van Portugese cultuur en tradities. Kinderen doen en beleven dezelfde dingen als volwassenen. De film toont lange shots, die tot het einde blijven boeien.
O Passado e o Presente (1972). Deze speelfilm is een gewelddadige satire op de Portugese burgerlijkheid en de hypocrisie van een huwelijk.
Vale Abraão (1993). Een film naar een scenario van de Portugese schrijver Agustina Bessa-Luís, een herschrijving van Madame de Bovary (Emma) van Gustave Flaubert. Emma verhuist na haar huwelijk met Carlos naar Vale Abraão in de Douroregio. Tijdens een feest raakt Emma in een identiteitscrisis, omdat mannen en vrouwen in een soort Titanenoorlog verzeild raken. We zijn getuige van het verval van het Dourogebied en het diep gewortelde geloof dat vrouwen gezien worden als zielloze lichamen. Het vrouwelijke lichaam heeft geen identiteit, kan niet denken en dient als statussymbool van de man.
Vou para a Casa (2001). Een film naar een script van Eugène Ionesco met Michel Piccoli, Catherine Deneuve en John Malkovich. Het is een film die ons op een leuke en levendige manier over de dood laat reflecteren. Het is bij lange na niet De Oliveira’s laatste werk, maar het geeft een kijk op zijn leven. Een man, verliefd op het leven, theater en film. Een oudere man hoort dat zijn vrouw, dochter en schoonzoon omgekomen zijn bij een auto-ongeluk. Hij blijft achter met een kleinzoon die hij moet opvoeden. Het is een onverteerbare mokerslag, maar De Oliveira houdt het luchtig. Wat hem boeit, is dat de man door de dood van zijn naasten over zijn leven en zichzelf gaat nadenken.
Porto da Minha Infância (2001).
O Gebo e a Sombra (2012). De laatste film van De Oliveira, een Frans-Portugese productie met sterren als Claudia Cardinale, Jeanne Moreau en Michael Lonsdale. Het is een portret van armoede en opoffering.
Portugal produceert hooguit 12 films per jaar. De films worden met weinig geld gemaakt en de cineasten hebben een grotere vrijheid (ze hoeven niet aan een lijst van vereisten te voldoen om voor subsidiegeld in aanmerking te komen) dan in andere landen.
De vroegere Portugese film was tijdloos, maar ook saai, statisch en er was veel tekst. De films hadden vaak thema’s zoals fascinatie voor landelijke locaties (Trás-os-Montes) of sociale misstanden. Jonge Portugese filmmakers willen dat hun films er goed uitzien. Ze zijn op zoek naar een esthetisch perfect beeld, alsof het een schilderij betreft. De huidige Portugese film vertelt geen verhaal, er is amper dialoog, maar de toeschouwer moet met grote aandacht kijken naar alles wat hij ziet, omdat alleen dan de boodschap van de filmmaker duidelijk wordt. Een jonge regisseur, zoals Sandro Aguilar, is meester geworden in de kunst van het spelen met licht. Aguilar en zijn tijdgenoten hebben een trage esthetiek ontwikkeld in relatie tot het beeld. Er is weinig beweging van de camera, die aan de grond lijkt te zijn bevestigd, wat het beeld van fotografie of schilderen insinueert.
De “Casa do Cinema Manoel de Oliveira” in het Serralves te Porto werd op 24 juni 2019 geopend. Het is de referentie voor Portugese film.
De Oliveira trouwde in 1940 met Maria Isabel Brandão de Meneses de Almeida Carvalhais met wie hij vier kinderen kreeg. Zij was actrice en speelde in enkele van zijn films. Zij overleed verleden jaar september. Zij werd 101 jaar oud.
Er is veel materiaal over De Oliveira beschikbaar. Op het internet kun je een groot aantal interviews met hem beluisteren en er is de dikke regisseurbiografie “A Morte não é Prioritária”, van Paulo José Miranda, ISBN 9789896661656, EUR 17,91.
Meer over Manoel de Oliveira:
- Manoel de Oliveira: Morte do realizador deixa país de luto
- O Protagonista. Manoel de Oliveira, o cineasta (artikel in het blad van Instituto Politécnico de Lisboa, PDF, zie pagina’s 30-39).
Felix zegt
Mooi verhaal over deze imposante regisseur! Kleine kanttekening: “Casa do Cinema Manoel de Oliveira” bevindt zich het Serralves te Porto en niet te Lissabon.
Felix
Winy Schalke zegt
Bedankt voor je correctie Felix, ik heb het aangepast.
loek kusiak zegt
Vier topfilms van De Oliveira, onder meer Christophe Columbo, zijn enkele jaren geleden als dvd uitgebracht – in een doos(je) – van de Coffret Collection.
Frans/Engels ondertiteld. Gekocht (35 of 40 euro, staat me niet meer goed bij) bij de Cinemateca Portuguesa in Lissabon (ofwel het Filmmuseum), kleine kans dat deze dvd-doos daar mogelijk nog beschikbaar is …