Het honderdduizend stratenboek in Portugal

Iedere Portugese stad kent wel een “Praça da República”. Veel dorpen kennen een “Rua Miguel Bombarda”. Of een “Largo Humberto Delgado”. Wat en wie zitten er achter die namen? Een praktische geschiedenisles aan de hand van het honderdduizend stratenboek.

Avenida, Rua of Praça “(General) Humberto Delgado”

Humberto Delgado was ten tijde van Salazar (eerste helft 20e eeuw) een actief pleitbezorger van de dictatuur. Daardoor promoveerde hij snel door de legerrangen heen. In 1941 sprak hij zelfs zijn bewondering voor Adolf Hitler uit. Dit alles leverde Delgado uiteindelijk een hoge positie in de Portugese ambassade in de Verenigde Staten op, waar hij vijf jaar zou wonen. Daar veranderde zijn kijk op de Portugese politiek. Na terugkomst in Portugal wierp Humberto Delgado zich op als presidentskandidaat, als tegenkandidaat van de door dictator Salazar naar voren geschoven marionet. Zijn campagnepunten waren onder andere amnestie voor politieke gevangenen, herstel van de vrijheid van meningsuiting en het ontslag van eerste minister Salazar.

Generaal Humberto Delgado, zoals vereeuwigd in treinstation Santa Apolónia in Lissabon. Foto Carlos Luis M C da Cruz/Wikimedia

Zijn roekeloosheid leverde hem de bijnaam “general sem medo” (generaal zonder angst) op. Ondanks een heftige campagne verloor Delgado de doorgestoken verkiezingen in 1958 natuurlijk, maar in de jaren erna bleef hij het gezicht van de opstand tegen Salazar. De dictator liet Humberto Delgado vervolgens in 1965 vermoorden, waardoor de “generaal zonder angst” een martelaarstatus verkreeg. Daarom zijn er niet alleen honderden straten en pleinen naar hem vernoemd, maar ook zelfs het vliegveld in Lissabon.

Avenida, Rua of Praça “da República”

Portugal is eeuwenlang een monarchie geweest. Vanaf haar stichting in de 12e eeuw en zelfs gedurende de Spaanse overheersing van 1580-1640, was het altijd een koning die het voor het zeggen had. Pas op 5 oktober 1910 werd de republiek uitgeroepen. Daaraan gingen vooraf enkele woelige jaren met onder andere de moord op de heersende koning Dom Carlos in 1908.

De Ponte 25 de Abril werd ooit geopend als Ponte Salazar. Foto Cees Groenewegen

De republiek is dus nog zeer jong, zeker als je daarbij bedenkt dat in de periode 1933-1974 dictator Salazar eigenlijk als een absolute koning regeerde. Dat is een belangrijke verklaring voor de veelvoorkomende namen “da República” en “25 de Abril”. Heel veel straten en pleinen (en zelfs de brug over de Taag) waren genoemd naar Salazar, de meeste zijn na 1974 omgedoopt. De geboortedag van de republiek, 5 oktober, is een nationale feestdag.

Avenida, Rua of Praça “25 de Abril”

Op 25 april 1974 werd de veertig jaar oude dictatuur omvergeworpen met de redelijk vreedzame Anjerrevolutie. De grote dictator Salazar was toen overigens al vier jaar dood; zijn opvolger Marcelo Caetano had de boel duidelijk minder strak in handen. Het initiatief  voor de Anjerrevolutie kwam vanuit het leger, vanuit een organisatie van officieren die zich de “Movimento das Forças Armadas” (letterlijk: “beweging van het bewapende leger”) noemde. Ook naar deze beweging zijn diverse straten vernoemd, vaak afgekort tot “MFA”. Overigens duurde het nog precies een jaar voordat er vrije verkiezingen werden gehouden op 25 april 1975. De “Salazar”-brug over de Taag was toen al omgedoopt naar “Ponte 25 de Abril” en die datum is sedertdien ook een nationale feestdag.

De Ponte 25 de Abril is 2,2 kilometer lang en lijkt als twee druppels water op de Golden Gate bridge in San Francisco. Foto Cees Groenewegen

Avenida, Rua of Praça “Francisco Sá Carneiro”

Een onverwachte en voortijdige dood levert vaak en snel vernoemingen op. Francisco Sá Carneiro is daar helaas het beste voorbeeld van. Sá Carneiro was in de laatste jaren van de dictatuur actief in het ondergrondse verzet en richtte in 1974 de PSD (Partido Social Democrata) op. Die politieke partij is sindsdien altijd een van de grootste fracties in het Portugese parlement geweest. Sá Carneiro werd in 1980 op 46-jarige leeftijd premier van Portugal. Maar al in het eerste jaar van zijn premierschap kwam hij om het leven bij een vliegtuigongeluk. Tot op de dag van vandaag zijn er geruchten dat het geen ongeluk was maar een aanslag. Bewijs is nooit geleverd. Het vliegveld van Porto, zijn geboortestad, is vernoemd naar Francisco Sá Carneiro.

Het is ergens merkwaardig om een luchthaven te vernoemen naar iemand die bij een vliegtuigongeluk om het leven is gekomen. Foto Kanakari/Wikimedia

Maar ook vele wegen zijn naar hem vernoemd, de bekendste is wellicht “de strip” in Albufeira. Deze in geheel Europa bekende twee kilometer lange straat met bars en discotheken heet formeel “Avenida Sá Carneiro”.

Avenida, Rua of Praça “Vasco da Gama” (en: “Fernão de Magalhães”)

Iedereen kent natuurlijk Vasco da Gama. Hij voer als eerste om Afrika heen naar India toe. En dat in een tijd dat men nog dacht dat de Indische Oceaan geheel door land omgeven was. Het leverde hem talloze vernoemingen op, waaronder de prachtige 12 kilometer lange brug over de Taag.

De twee bruggen over de Taag in Lissabon. © Cees Groenewegen

Maar net zo interessant is eigenlijk het feit dat er in Portugal veel minder vernoemingen zijn naar zijn collega Fernão de Magalhães. Die voer een paar jaar later als eerste de hele wereld rond, een veel langere en moeilijkere reis. De reden hiervoor is simpel: de Portugese koning zag de investering in die reis niet zitten en dus voer Magalhães in Spaanse dienst. De relatie tussen Spanje en Portugal lag toen heel gevoelig, en nu nog steeds een beetje. Niet zoveel vernoemingen in Portugal voor Fernão dus. In Spanje wel, daar bestaat honderden “Calle Fernando de Magallanes”.

Avenida, Rua of Praça “Miguel Bombarda”

Miguel Bombarda werd in 1851 geboren in Brazilië, toen dat nog volledig deel uitmaakte van het Portugese rijk. Bombarda was een vooraanstaand chirurg en psychiater in Lissabon. Hij schreef boeken over zijn vakgebied en was lid van diverse internationale organisaties.

De tragische moord op Miguel Bombarda leverde deze arts vele honderden vernoemingen op. Foto Cees Groenewegen

Op latere leeftijd werd Bombarda politiek actief, hij was een overtuigd republikein. Hij sprak zich openlijk uit voor het afschaffen van de monarchie en was ook actief in het organiseren van verzet ertegen. Tragisch genoeg werd hij op 4 oktober 1910, één dag voor het uitroepen van de republiek, vermoord door een van zijn geesteszieke patiënten.

Avenida, Rua of Praça “Sacadura Cabral” of “Gago Coutinho”

In 1922 staken deze twee heren in een watervliegtuigje de Atlantische Oceaan over. Ze vlogen van Lissabon naar Rio de Janeiro, met 7 tussenstops, onder andere in Gran Canaria en in Kaapverdië. En met drie verschillende vliegtuigen. Charles Lindbergh deed het vijf jaar later (in 1927) in één ruk, in zijn eentje en met één vliegtuig. Hij werd er wereldberoemd door. Dat zijn baby een paar jaar later werd ontvoerd hielp daar misschien ook wel aan mee. En dat hij een Amerikaan was. Hoe dan ook, naar deze twee Portugese luchtvaartpioniers zijn in Portugal honderden straten vernoemd. Naar Sacadura Cabral meer dan naar Gago Coutinho. Cabral verongelukte namelijk op 43-jarige leeftijd terwijl Coutinho een natuurlijke dood stierf op zijn 90e.

Avenida, Rua of Praça “Fernando Pessoa”

Het is godsonmogelijk om hier in een paar zinnen uit te leggen wat voor een opmerkelijk, invloedrijk en merkwaardig “persoon” Fernando Pessoa wel niet was. Hij groeide op in Zuid-Afrika en leefde in Lissabon. Pessoa was perfect tweetalig Portugees en Engels. Hij schreef gedichten en boeken zowel in het Engels als in het Portugees, was astroloog, vertaalde boeken, werkte als vertaler, als uitgever en als boekhouder (de kachel mot immers wel branden).

Standbeeld van Fernando Pessoa in Lissabon, voor Café A Brasileira. Foto Nol Aders/Wikimedia

Zoals zoveel grote kunstenaars werd Pessoa pas na zijn dood door de massa omarmd. In 1985, 50 jaar na zijn dood, werd hij bijgezet in het Mosteiro dos Jerónimos. Fernando Pessoa gebruikte tientallen pseudoniemen, waardoor de omvang en impact van zijn werk niet direct te overzien is. Die pseudoniemen waren uitgewerkte personages, ze schreven volledige boeken maar ook kritieken over elkaar. Een gespletener persoonlijkheid is nauwelijks denkbaar. De vergelijking met Vincent van Gogh dringt zich op. Bij bol.com zijn er twee keer zoveel boeken van Fernando Pessoa te koop als van bijvoorbeeld van Heleen van Royen.

Avenida, Rua of Praça “(Calouste) Gulbenkian”

Calouste Gulbenkian was een oliebaron van Armeense oorsprong, geboren in 1869 in Istanbul (dat toen nog Constantinopel heette). Hij kwam uit een al welgestelde familie, maar werd schathemeltjerijk in de zich snel expanderende oliebusiness. Gulbenkian was onder andere betrokken bij de vorming van “Royal Dutch Shell” in 1907. Toen was hij al gevlucht uit Turkije, waar Armenen hun leven niet meer zeker waren. Via omzwervingen kwam Calouste Gulbenkian uiteindelijk in 1942 terecht in Lissabon. Daar betrok hij met zijn familie en bedienden vijf suites in het luxueuze Avis-hotel. Het beviel hem zo goed dat hij er bleef tot zijn dood in 1955.

De collectie van het Gulbenkian museum in Lissabon is bijzonder divers. Het museum met zijn mooie tuinen is een oase van rust in de miljoenenstad. Foto Cees Groenewegen

Gulbenkian zelf schreef dat hij zich nergens zo welkom voelde als in Lissabon. Hij leerde nooit de Portugese taal maar vestigde er de stichting die zijn fortuin na zijn dood behartigt. Deze “Fundação Calouste Gulbenkian” beheert het museum met zijn kunstcollectie en spendeert jaarlijks miljoenen (in 2018: €62 miljoen) aan projecten op het gebied van kunst, cultuur, educatie en wetenschap. Een bijzondere immigrant dus, deze Calouste Gulbenkian.