• Spring naar de hoofdnavigatie
  • Door naar de hoofd inhoud
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst
Logo Portugal Portal

Portugal Portal

Voor Portugalliefhebbers en -fanaten

  • Wonen & Werken
  • Natuur & Ontspanning
  • Eten & Drinken
  • Cultuur & Maatschappij

Wat doen we met Sint-Jan?

Door Han Overkamp 5 reacties
Gepubliceerd op 20 juni 2018 bijgewerkt op 7 augustus 2020

Juni is de maand van de Santos Populares: Santo António, São João en São Pedro. Vandaag schrijf ik over São João. Bij ons in het dorp, aan de rand van de Serra da Estrela, liepen we achter de muziek aan. De muzikanten maakten een ronde door het dorp en wie naar buiten kwam sloot zich aan. Opwaarts ging het, de heuvels in naar de picknickplaats met stenen tafels en banken. Daar werd Sint-Jan gevierd, hoe kan het anders dan met veel eten en drinken, wel van kwaliteit. Het werd een vrolijke boel en daarmee heb ik de toon gezet voor dit artikel, want Sint-Jan vieren is overal een ontspannen en vrolijk volksvermaak in de open lucht.

Vierentwintig uur lang of nog langer. Vanaf het gewekt worden door muziek op straat of het luiden van klokken tot diep in de nacht, zeg maar de kleine uurtjes. Waarna het vuurwerk volgt. In tegenstelling tot Kerstmis wordt Sint-Jan op honderden manieren gevierd in het land. En speelt zich met kerst het sociale binnen af, onder een zekere groepsdruk want tradities gaan vóór, bij Sint-Jan is het vrijheid blijheid. Iedereen zoekt zijn eigen weg in het licht en de warmte van de zon, in een magische nacht en in een natuur die al zijn schoonheid uitstraalt.

Benieuwd naar hoe elders Sint-Jan in Portugal wordt gevierd, kies ik ervoor naar Braga te gaan, de meest roomse stad van Portugal, wordt gezegd.

Maar eerst komt, in Vilarinho das Quartas (Alto Minho), Ana Domingos Gomes ons toezingen over São João. (De tekst kon ik niet achterhalen.)

(opname uit aflevering 26 van de schitterende serie uit 2015 ‘O Povo Que Ainda Canta’ nog te zien op RTP Play On Demand)

Zou er nog iemand in alle vroegte kruiden gaan plukken?

Want: Todas as ervas têm préstimo, Na manhã de São João alle kruiden hebben kracht op Sint-Jansochtend.

Op naar Braga

Van Vilarinho das Quartas door naar Braga. Volgens de navigatie drie kwartier rijden, via Ponte de Lima. ‘Onderweg’ wil ik zien hoe de mais erbij staat.

O milho pelo São João deve cobrir um cão: de mais moet al zo hoog staan dat hij een hond bedekt (hoger is dan …)

En heb ik tijd om mij te bezinnen op wat er vandaag eigenlijk gevierd wordt. Want met kerst (precies een half jaar later; Johannes is eerder geboren dan Jezus) heb je een Kerstkind en een heilige familie als makkelijke referentiepunten. En zie je misschien een kerk van binnen. Maar zulke punten ontbreken bij het Sint-Jansfeest. Het was de katholieke kerk die de geboortedag van Johannes de Doper heeft vastgesteld op hetzelfde moment dat de, sinds mensenheugenis bestaande, midzomerfeesten worden gevierd. Johannes: als geschenk van God aan Zacharias en Elisabeth, als wegbereider voor de komst van Jezus Christus op aarde, als prediker voor rechtvaardigheid, als doper met reinigingsrituelen, als martelaar omdat hij op een gewelddadige wijze aan zijn einde komt. Maar zijn hagiografie wekt weinig ontroering of opwinding op. Nee, geen heilige bij wiens leven men op 24 juni lang stilstaat. De midzomerfeesten daarentegen zijn geweldig populair.

Overigens eert de Islam Sint-Jan ook.

Até os Mouros na Mourama
E os Turcos na Turquia
Festejam o São João
Como nós cá no seu dia
Zelfs de Moren in Morenland
En de Turken in Turkije
Vieren Sint-Jan
Zoals wij vandaag ook doen

Het heden

Veel werk wordt gemaakt van allerlei voorchristelijke rituelen en gezellige losbollerij, onder de vlag van São João. Voor het gemak samen te vatten onder de thema’s water, vuur en elkaar de maat nemen of het hof maken.

Om met het water te beginnen (en daar komt de associatie met de Doper wel even bij om de hoek kijken), de regen die valt en de dauw die ontstaat tijdens de Noite de São João brengen voorspoed. Maar … alleen zolang het nog donker is. Kinderen en vee worden ermee gewassen. En apanhar as orvalhadas wil zeggen dat je de dauwdruppels bij elkaar schraapt en gebruikt om je gezicht mee te wassen.

Vuur: ook hier weer een vage associatie naar Johannes de Doper, want zijn naam in het potjeslatijn is Santo Johanne Lampadarum (iets met een lamp dus).

Maar hier heb ik het over de vreugdevuren fogos e fogueirinhas die overal aan het einde van de dag ontstoken worden. En waar je overheen springt, waar je je kind overheen tilt, of waar je het vee dichtbij zet, goed in de rook, zodat het gezond blijft en vet wordt.

En wat betreft het derde thema: elkaar het hof maken, of anders gezegd: valt er nog wat te versieren? daar weet fadozangeres Gisela João (ze doet haar naam eer aan!) wel raad mee.

Noite de São João

Era Noite de Verão
E em véspera de São João
Toda a gente vai para a rua
Saí de camisa rosa
Saia curta perna airosa
Batom e verniz nas unhas

Numa mão tinha o martelo
Que era verde e amarelo
E na outra o alho-porro
Desci até à Ribeira
Com a Ponte mesmo à beira
Que é de onde se vê o Fogo

E ao chegar a Miragaia
Quando fui rodar a saia
Senti calor no decote
Quando avisto a dada altura
A comer uma fartura
O moço dos carros de choque

Ele era moreno e alto
E eu que até sou contralto
Piava fino com ele
Ficava toda nervosa
Só de ouvir aquela prosa
Que me arrepiava a pele

Fomos juntos para a Foz
E ali estávamos nós
A ver os balões no céu
Quando apareceu a Rute
Que chegou como um abutre
A dizer que ele era seu

Como quem salta à fogueira
Fui para a bulha, disse asneiras
E esfreguei-lhe o alho-porro
E fresca como um manjerico
Engatei um mais bonito
Que apareceu em meu socorro

De nacht van Sint-Jan

Het was een zomernacht
En op de avond van Sint-Jan
Iedereen trok eropuit
Ik ging in een roze shirt
Korte rok, mooie benen
Lippenstift en nagellak

In de ene hand mijn rubber hamer
Die groen en geel was
En in de andere mijn prei
Zo daalde ik af naar de Ribeira
Tot precies naast de brug
Waar je het vuurwerk kan zien

Als ik in Miragaia kwam
Toen ik wat ging dansen
Voelde ik mijn decolleté warm worden
Toen ik op een bepaald punt
De botsautootjesman zag
Die een fartura aan het eten was

Hij was groot en knap
En ik die een altstem heb
Sprak met hem met een hoge stem
Ik was totaal nerveus
Bij het aanhoren van wat hij zei
Kippenvel op mijn huid

Samen gingen we naar Foz
En toen we daar waren
En de ballonnen hoog zagen wegvliegen
Toen verscheen Ruth
Als een aasgier op ons afvliegend
Om te zeggen dat hij van haar was

Alsof ik in het vuur sprong
zo vocht ik met haar
En wreef de prei in haar gezicht
En zo fris als basilicum
Legde ik het daarna aan met een leukere jongen, die opdook om mij te helpen

En de jongens krijgen te horen

Casai, rapazes, casai,
Que as noivas baratas são:
Cada três por um vintém
Na noite de São João.
Trouw dan kerels, trouw
Want bruiden zijn goedkoop
Drie ervan voor een grijpstuiver
Tijdens Sint-Jansnacht

Orakelen

Voor de moeder van Gisela João was dat misschien wel anders, toen zij nog een meisje was. Meisjes van toen raadpleegden graag een orakel. Omdat de nacht van Sint-Jan magisch is, meer magisch dan alle andere zomernachten. Denk maar aan de mouras encantadas die alleen nu gezien kunnen worden. Er zijn honderden soorten orakels beschreven; ook op dit gebied blijkt de Portugese fantasie uitbundig. En wie wil niet de toekomst weten? En als het kan daarvoor het orakel een zetje in de goede richting geven?

artisjok bloem
Atrisjokbloemen. Foto Pixabay

Ik neem als voorbeeld: alcachofra de São João. De grote lavendelblauwe distelplant van de artisjok wordt dan verbrand, als het kan in het Johannesvuur en ’s nachts neergezet op de vensterbank of op het balkon. Als er de volgende morgen nieuwe loten uit de bloem komen dan mag je daaruit concluderen dat je liefde voor een bepaald iemand wordt beantwoord. Echter: rationele mensen zeggen dat de bloemen van deze plant tweemaal bloeien, vlak achter elkaar. En dat het dus maar de vraag is of de bloem geplukt is na zijn eerste of na zijn tweede bloei. Maar Ik vind het de heilige João onwaardig om zo met hem om te gaan en ik pleit ervoor hem gewoon zijn werk te laten doen met de artisjok.

Wagenspel

Ondertussen ben ik in Braga aangekomen op mijn denkbeeldige reis en zoek ik naar de optocht cortejo. Een van de vele die er gehouden worden tijdens het Sint-Jansfeest, dat elf dagen duurt. Optochten en processies, met verenigingen sociedades, vakbonden sindicatos, sportclubs clubes desportivos en coöperaties cooperativas achter vaandels, het Allerheiligste onder de baldakijn, volksdansgroepen ranchos folclóricos, cabeçudos (mensen die een buitenmaats groot hoofd hebben opgezet) en veel getrommel van grupos de bombos, het komt allemaal wel een of meerdere keren voorbij.

Carro dos Pastores
Carro dos Pastores. Foto Wikimedia

Maar ik kom voor heel oude gebruiken. De Carros en de Dança de Rei David. Voortzettingen van tradities uit de late middeleeuwen. Verboden door de Katholieke Kerk in 1932, maar nog springlevend! De Carro das Ervas komt als eerste voorbij. Kruiden en hout worden verspreid om wat volgt van de optocht te verwelkomen in een heerlijke geur. Op de Carro dos Pastores staan zes jonge herdertjes en zes herderinnetjes in prachtige kledij. Er wordt gedanst en gezongen en af en toe rijst er uit de rots, die ook op de kar staat, een engel op, die zingend de boodschap brengt dat Johannes zal geboren worden bij Zacharias en Elisabeth. Wat later zit er een klein kind tegen de rots aan, aan wie alle herders en herderinnetjes eer betonen. Een origineel wagenspel is het, als voorloper van wat later het theater zal worden.

Dança de Rei David

Wat de oorsprong en betekenis is van de Dança do Rei David is onbekend of de moren worden weer van stal gehaald als degenen die ermee begonnen zijn. Koning David en tien hovelingen zijn de performers. Dans en pantomime gaan samen. Het verbeeldt de strijd die David met Goliath aangaat. De uitslag hiervan mag als bekend worden verondersteld. Ieder jaar spelen leden uit dezelfde familie deze voorstelling.

Eigenlijk wilde ik nog schrijven over wat er zuidwaarts gebeurt. Bij Sobrado (bij Porto) waar duizenden mensen de strijd meemaken tussen de christenen en de moren. Os Bugios e Mourisqueiros. Ook al mag de uitslag van het gevecht ook hier inmiddels al bekend zijn, toch ondergaan de christenen nog een paar benarde uren, voor het zover is.

En ik wil ook graag over Figueira da Foz vertellen, waar het feest van Sint-Jan carnavaleske trekken heeft. As Mulheres de Tavarede geven een show en heupwiegen tijdens hun defilé dat het een lust is. Ze kijken er olijk bij en als je geluk hebt (en aantrekkelijk genoeg bent), krijg je misschien een lonkende knipoog van een van hen.

Maar het komt er niet meer van. Braga bruist, de staten zijn feestelijk met vlaggetjes versierd, mensen zitten voor hun huis, overal ruik je sardines (no São João a sardinha pinga no pão) en je belandt vanzelf in vrolijk gezelschap. En vergeet wat er nog allemaal op je lijstje staat. De nacht brengt een orgie aan feestverlichting, met een kermis, een disco en inderdaad het vuurwerk in de vroege ochtend. Een nacht om nooit te vergeten. En als het zou regenen op een keer, geen zorgen A chuva de São João, bebe o vinho e come o pão, ofwel het feest gaat gewoon door. 

Een persoonlijke noot

Ik ben opgegroeid in Laren in het Gooi, waar Johannes de Doper beschermheilige van het dorp is. Voor de roomsen. Ieder jaar maakte ik de Sint-Jansprocessie mee. In het enige dorp boven de rivieren waar na de grondwetswijziging van 1848 nog een processie in de open lucht gehouden mocht worden. Beter gezegd: gedoogd werd door de Staten van Holland. Het was altijd mooi weer die dag, herinner ik mij. Een cadeautje van Sint-Jan! En de befaamde poffertjeskraam van Cornelis de Haan zat op alle uren van die dag stampvol. Dat ik nu weer met Sint-Jan in de weer ben geweest, getuige bovenstaand verhaal, beschouw ik als een leuk spel met herinneringen. São João en Sint-Jan, ze horen bij elkaar. Bovendien heet ik Johannes, dus doe ik net als Gisela João, mijn naam hiermee eer aan.


« Grensverkering
Porto invicta »

Categorie: Cultuur & Maatschappij Trefwoorden: cultuur, São João, traditie, volksgebruiken

Over Han Overkamp

Rond de eeuwwisseling verhuisden ik en tarsilla van Zeist naar de Serra d’Estrella (Torrozelo) en later naar de Algarve (Olhão). Van een voorgenomen verhuizing naar Sintra is het niet meer gekomen; het leven bleek weer eens sterker dan de leer. Terug in Zeist, na tien jaar, ervoeren we dat we in Nederland harder nodig waren dan in Portugal. Sinds 2018 schrijf ik voor dit portaal. Begonnen met de serie taalweetjes ben ik allengs vaker over onderwerpen uit de geschiedenis gaan schrijven. Daarbij zet ik graag de Algarve in het licht; iets wat ik mij al had voorgenomen in de tijd dat we er woonden.
Geschiedenis is een boeiende hobby, vooral omdat veel van wat nog als ‘nationale trots’ wordt beleefd nu ter discussie staat, ook in Portugal. Waren onze Gouden Eeuw en de daarmee samenhangende rijkdom misschien wel een hel voor onze koloniën? Zijn al die standbeelden (ook die in de Algarve) wel verdiend? Waren die ‘ontdekkingen’ toentertijd eigenlijk agressieve veroveringen? Laat je verrassen!

Lees Interacties

Reacties

  1. Els Waijers zegt

    24 juni 2018 om 09:21

    Dank je Han voor dit leuke interessante oud traditionele verhaal! Ik genoot!

    Beantwoorden
  2. Hanneke Rijkelijkhuizen zegt

    24 juni 2018 om 09:30

    Hartelijk dank voor dit mooie artikel en de video’s. Ik woon nu bijna vier jaar in (midden) Portugal en ben blij met de uitleg over de feesten om mij heen en de vertaling van het fado lied.

    Beantwoorden
  3. Ton Haak zegt

    24 juni 2018 om 10:22

    Geweldig verhaal! Er gaat een wereld voor mij open. Dank ook voor de verwijzingen.

    Beantwoorden
  4. Winy Schalke zegt

    24 juni 2018 om 12:24

    Bedankt voor dit mooie uitgebreide artikel Han. Bij ons in het dorp hebben wij gisteravond weer genoten van de jaarlijkse sardinhada op São João. Ik schreef daar al eerder over in 2008 (Festa de São João). Hoewel het feest tegenwoordig ook moderne trekjes toont (de versterkte band, de drone die het spektakel filmt, de plaatselijke vishandelaar die de sardines grilt), blijven er nog genoeg tradities over. We hebben over het vuur gesprongen, een dansje gemaakt op het dorpsplein en om middernacht zijn er twee grote ballonnen opgelaten. Heerlijk om dit mee te mogen maken.

    Beantwoorden
  5. han overkamp zegt

    27 juni 2018 om 09:50

    Allen bedankt voor deze fijne en gezellige reacties

    Beantwoorden

Geef een reactie Reactie annuleren

Je e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Ook leuk om te lezen

markt
Portugees-Nederlandse cultuurschokken
Waar komt die Portugese muzikale rijkdom vandaan?
dak met ontbrekende dakpannen
Portugese bouwtraditie

Primaire Sidebar

Zoek je iets?

Kenters

Wil je Portugal Portal volgen?

Kies voor de nieuwsbrief, voor follow.it of voor sociale media

Kies hier

Onze sponsoren

Bekijk de sponsoren

Trefwoorden

Alentejo Algarve Aveiro Beiras boeken boekrecensie Coimbra column Corona cultuur dieren economie emigratie emigreren fado feest gastronomie geloof geschiedenis kunst land Lissabon literatuur milieu muziek natuur natuurpark Noord-Portugal overwinteren Porto Portugal recept reizen steden taal taalweetjes toerisme traditie Trás-os-Montes vakantie verbouwen volksgebruiken wandelen werken wijn

Recente reacties

  • Marc van Driel op De geboorte van het Portugees. Het verhaal van een taal.: “Beste Janwillem, een prachtig stuk. Met veel plezier gelezen. Je maakt ergens melding over het verband tussen Poortugaal en Portugal.…”
  • Gerard Spring in 't Veld op Boodschappen doen: “Leuk artikel Mariska, Wij kochten een woning in 2011 in het noorden van Portugal op 16 km van de Spaanse…”
  • Josephine lucassen op Boodschappen doen: “heel leuk artikel en goed herkenbaar. dank voor het delen”
  • Mariska Roos op Portugees-Nederlandse cultuurschokken: “Wij hadden zo’n zelfde ervaring midden in een park in Viseu toe we hier net woonden. Twee vrouwen zaten er…”
  • Geert Brabant op Interessante recente muziekreleases (2025/5): “👍”

Footer

  • Home
  • Over Portugal Portal
  • Alle artikelen
  • De schrijvers van Portugal Portal
  • Privacy
  • Cookie policy
  • Contact

Wil je Portugal Portal volgen?

Dat kan op drie manieren!

Kies hier

Portugal Portal

Meer informatie over Portugal Portal

mailportugalportal@gmail.com

  • E-mail
  • Facebook
  • Instagram

© 2025 Copyright Portugal Portal 2023

Beheer cookie toestemming
Om deze website goed te laten werken, te optimaliseren en personaliseren en content van social media te kunnen tonen worden cookies geplaatst.
Functioneel Altijd actief
The technical storage or access is strictly necessary for the legitimate purpose of enabling the use of a specific service explicitly requested by the subscriber or user, or for the sole purpose of carrying out the transmission of a communication over an electronic communications network.
Preferences
The technical storage or access is necessary for the legitimate purpose of storing preferences that are not requested by the subscriber or user.
Statistieken
The technical storage or access that is used exclusively for statistical purposes. The technical storage or access that is used exclusively for anonymous statistical purposes. Without a subpoena, voluntary compliance on the part of your Internet Service Provider, or additional records from a third party, information stored or retrieved for this purpose alone cannot usually be used to identify you.
Marketing
The technical storage or access is required to create user profiles to send advertising, or to track the user on a website or across several websites for similar marketing purposes.
Beheer opties Beheer diensten Beheer {vendor_count} leveranciers Lees meer over deze doeleinden
Zelf instellen
{title} {title} {title}