Uma Casa Portuguesa, van meezinger tot een stevige polemiek

Als u ooit al een feest in Portugal hebt meegemaakt, dan kent u zonder twijfel dit nummer. Het is een absolute meezinger en oorwurm, een van de bekendste en populairste songs uit de Portugese muziek, maar wordt door sommigen ook wel een beetje als een eerder simplistisch, melig niemendalletje beschouwd. Al dan niet terecht? Helemaal niet; zo bekend als de song is, zo onbekend is het verhaal erachter en de diverse interpretaties, die leidden tot een echte controverse, waar men nog steeds niet uit is. Leest u even mee en als beloning zal u misschien wel voor altijd anders naar dit fenomeen kijken (en luisteren).

De creatie

In tegenstelling tot wat deze openingsverzen doen vermoeden, is dit nummer niet tot stand gekomen in een rurale opwelling, ergens diep in het Portugese binnenland, maar wel door een stel ondeugende auteurs in Lourenço Marques, de hoofdstad van Mozambique en tegenwoordig bekend als Maputo. We moeten eventjes terug in de tijd, naar eind jaren veertig van vorige eeuw, het Afrikaanse land is dan nog een Portugese kolonie. De Taverna D. João IV in hotel Girassol is een van de betere etablissementen in het centrum van de stad. Elke avond, als het restaurant leegloopt na het diner, is er in de bar nog een tertúlia (een informele bijeenkomst waar wordt bijgepraat over actuele zaken, kunst enzo). Reinaldo Ferreira, een Spaans-Portugese dichter en mythisch figuur in de lokale gay scene, vertelt er meestal wat aangebrande grappen. Ook zijn goede vriend, de toneelschrijver en journalist Vasco Matos Sequeira uit Lissabon, is er bij. Beiden zijn bekende bohemiens in het nachtleven van de Mozambikaanse hoofdstad en amuseren zich met het componeren van pikante en heetgebakerde verzen, op het pornografische af. Verder is er nog Maestro Artur Fonseca, een componist, muzikant, dirigent en ook een Portugees die al langere tijd in Mozambique resideert en ook bandleider is van het huisorkest van het hotel.

De poëet Reinaldo Ferreira (1929-1959) wordt nogal eens verward met zijn gelijknamige vader, die onder het pseudoniem Repórter X in Portugal bekend was als verslaggever, journalist, dramaturg en filmregisseur. Ferreira jr. werd in Barcelona geboren en om niet achterhaalde redenen vertrekt hij als negentienjarige naar Mozambique om zijn 7de jaar lyceum af te maken. Aansluitend gaat hij aan de slag als ambtenaar in de koloniale administratie terwijl zijn eerste gedichten worden gepubliceerd in lokale kranten en kunstmagazines, waar zijn vriend Vasco redacteur is. Hij is auteur van enkele van de mooiste gedichten in de Portugese taal en zijn werk werd gezongen door grote namen uit de Lusofone muziekscene, denk dan maar aan mensen als Amália Rodrigues, Adriano Correia de Oliveira, Fausto Bordalo Dias, José Afonso en Manuel Freire. In 1959 wordt bij hem longkanker vastgesteld en hij sterft in datzelfde jaar, amper 30 jaar oud. Bij leven heeft hij geen enkel boek uitgegeven, maar in 1960 verscheen Poemas, een postuum verzamelwerk van zijn gedichten, dat ook on-line te lezen is. De bekende professor-historicus António José Saraiva beschouwde hem als een nieuwe versie van Fernando Pessoa. Het opschrift op zijn graf zou inderdaad ook uit het oeuvre van zijn wereldberoemde voorganger afkomstig kunnen zijn. Mínimo sou, / Mas quando ao Nada empresto / A minha elementar realidade, / O Nada é só o resto. (Ik ben minimaal, / Maar wanneer ik aan het Niets / Mijn elementaire realiteit uitleen / Is het Niets gewoon de rest.)

Wanneer op een bepaald moment Reinaldo aan een van zijn pikante grappen begint, komt net een buitenlands, gedistingeerd stel de bar binnengestapt. Artur Fonseca, die het werk van de declarant kent, herinnert hem eraan dat hij zich in een casa portuguesa (Portugees huis) bevindt, een impliciete vraag naar een vleugje ‘respect’. Reinaldo beheerst zich met moeite en antwoordt dat dit een perfecte titel voor een liedje zou zijn. Waarop de maestro antwoordt: “Com certeza” (Zeker weten!). Hij gaat aan de piano zitten en begint een deuntje te tokkelen. Kort daarna legt Reinaldo, die samen met Sequeira aan de slag is gegaan, een gedicht op de piano en zegt: “Het is klaar”. En zo wordt in een banaal kader in een Portugees hotel in Afrika de song Uma Casa Portuguesa geboren. De drie heren worden samen auteurs van het lied dat een van de grootste Portugese hits ooit zal worden.

De eerste uitvoeringen

Een tijdje later, in 1951, maakt Artur Fonseca kennis met Sara Chaves. Deze negentienjarige Angolese is op bezoek bij een oom en tante in de stad en wordt door hen, voor haar negentiende verjaardag, verrast met een etentje in D. João IV. Algauw blijkt dat ze vocaal talent heeft en sinds een jaar ook publieke optredens afwerkt. Artur is onder de indruk en nodigt haar uit om te komen zingen in de Rádio Clube de Moçambique (RCM), met het variétéorkest, waarvan hij ook dirigent is. Op dat moment komt Uma Casa Portuguesa weer boven water, Sara studeert het samen met Fonseca in en zingt het nummer voor het eerst publiek in de feestzaal van RCM. De melodie wordt snel populair , zowel in Mozambique als Angola, en ook opgepikt door João Tudella, een zanger uit Lourenço Marques, die bevriend is met en dikwijls samenwerkt met onze drie componisten. Die heeft net zes jaar studies in Coimbra achter de rug, waar hij in het studentenmilieu zong en met fado in contact kwam. Het nummer staat al op zijn LP Fado e Guitarras Portuguesas uit 1955, maar deze versie komt van de plaat Uma Casa Portuguesa (1959), waarop João Tudella muziek van Artur Fonseca zingt, begeleid door Dan Hill en zijn Quintet. Een eerder easy listening jazzy uitvoering waarop, in vergelijking met andere versies, een couplet ontbreekt. Op de hoes van dit collectors item zien we een zeldzame foto van Artur Fonseca met Tudella aan de piano.

Amália Rodrigues maakt er een wereldhit van

Vermoedelijk kwam het nummer via João Tudella bij Amália terecht, volgens andere bronnen bracht fadozangeres Maria de Conceição het mee uit Mozambique. Zeker is: het wordt door Amália in 1952 in Londen opgenomen, in de Abbey Road Studios. Het nummer had oorspronkelijk een langzaam, vloeiend en expressief ritme, maar zij maakt er een fado alegre van, een vrolijke versie die een hit wordt na de release het jaar daarop. Als het nog wat later als eerste nummer verschijnt op de LP Amália à l’Olympia, is het hek helemaal van de dam en wordt het een wereldwijd succes. Deze wat aparte videoclip geeft weer hoe het op dat moment klonk.

De fans houden van het positieve en opgewekte beeld van het traditionele Portugal. Een vers als “Er is weinig nodig, heel weinig om een / Simpel bestaan op te vrolijken / Gewoon liefde, brood en wijn” gaat erin als gesneden koek en verklaart zeker voor groot een stuk de populariteit.

Bij het schrijven van dit artikel kwam het ook ter sprake op de redactie. Collega Henk Eggens vertelde me dat hij live meemaakte hoe immens populair dit lied is. Ik geef het mee ter illustratie. “In november 2005 gingen mijn toenmalige levensmaatje Noor en ik naar het Mariza concert in Carré (Amsterdam). We zaten bovenin, tegen het dak aan (goedkope plaatsen), om ons heen alleen maar Portugezen van middelbare leeftijd. Het concert was fantastisch! Ten afscheid begon Mariza Uma Casa Portuguesa te zingen. We kenden het lied wel, maar we wisten niet welk effect het die avond zou hebben. Binnen tien seconden na de eerste tonen sprongen de mensen om ons heen op en begonnen enthousiast mee te zingen. We moesten ook gaan staan als we wat van het toneel wilden zien. Pas toen beseften we de ongekende populariteit van dit lied. Ik zing het nog wel eens nu ik in Portugal woon.”

De keerzijde van het succes: de polemiek

Maar daartegenover staat een meer kritische visie. Niet vergeten dat we nog volop onder de dictatuur van Salazar vertoeven en het motto Pobrezinhos, mas honrados (Arm, maar eervol) komt recht uit de ideologie van de Estado Novo. Het is dan ook wel begrijpelijk dat aan de andere kant mensen de aansluitende tekst (De blijheid van de armoe / Ligt in deze grote rijkdom / Van geven en tevreden zijn) anders gaan interpreteren. Volgens hen zit in Uma Casa de bevestiging van een paternalistische en conservatieve visie op de maatschappij. Armoede wordt verheerlijkt en niet gezien als een maatschappelijk probleem waarvoor een oplossing van doen is, zolang deze maar gepaard gaat met deugden zoals eer en eerlijkheid. Dit houdt mensen weg van de moderniteit en buitenlandse invloeden die als bedreigend worden gezien door het dictatoriale regime. Amália wordt dan als het ware een uithangbord van de Estado Novo!

Een derde categorie in deze controverse wordt dan weer gevormd door zij die het lied als een protest ervaren, een sarcastische visie op de dictatuur. De vrijgevigheid, broederlijkheid en solidariteit zijn van oudsher typisch Portugese waarden die in het nummer bezongen worden. In een dictatuur waarin sociale en economische ongelijkheid groot zijn en mensen vaak geïsoleerd worden, wordt het delen van het weinige wat men heeft en het verwelkomen van vreemden door deze derde groep als een stilzwijgend protest ervaren. Daar valt eigenlijk wel iets voor te zeggen want we weten dat andere teksten van Ferreira door protestzangers als Zeca Afonso, Manuel Freire en andere worden gezongen, bijvoorbeeld het mooie Menina dos Olhos Tristes, met zijn impliciete kritiek op de koloniale oorlog (Het soldaatje komt terug / Hij is zo goed als terug / Hij komt in een dennenhouten kistje van overzee/ dit keer zal het soldaatje nooit meer uitvaren).

Dit alles maakt het lied zo complex en gelaagd dat het uniek is in de Portugese muziekgeschiedenis. En eigenlijk is er nog een vierde categorie, een minderheid waar ik geneigd ben mij bij aan te sluiten. Ferreira wordt, zoals al gezegd, door literaire autoriteiten de kwaliteiten van Fernando Pessoa toegemeten. Het is dan ook heel goed mogelijk dat Reinaldo het gedicht schreef vanuit het standpunt van een Portugees die duizenden kilometers van huis het thuisland fileert, een land dat op dat moment voor iemand in Mozambique alleen mooi is omdat het zo ver weg is. Een sublieme oefening in een ironische benadering van de klassieke waarden van Portugal, die door de emigranten in Lourenço Marques op een heel andere manier worden beleefd. In Mozambique voelt men het trouwens zo aan: vooraleer het Casa Portuguesa van Amália werd, was het een Mozambikaanse fado, van ons dus.

De haat-liefde verhouding

De hele controverse raakte ook de uitvoerders. Amália Rodrigues had eigenlijk een dubbelzinnige relatie met de dictatuur. Ze werd enerzijds door sommigen als de zangeres van het regime beschouwd en anderzijds werd ze door de geheime politie (PIDE) in de gaten gehouden omdat ze politieke tegenstanders steunde. Die ambiguïteit werd ook doorgetrokken in Uma Casa Portuguesa. Ze werd het nummer zo beu dat ze tijdens een concert weigerde in te gaan op een verzoek om het te zingen. Op een video-opname is te zien hoe ze zich omdraait naar de muzikanten en vraagt om in de plaats Barco Negro in te zetten. In een interview verklaart ze dat ze het eigenlijk wel grappig vindt, maar er echt genoeg van heeft om het te zingen.

Ook met wijlen fadozangeres Mísia was er meer recent (2017) een dergelijke controverse, bij een optreden in Buenos Aires als hommage aan Amália. Ook daar kwam vanuit het publiek het verzoek, waar ze niet op inging. Uiteraard haar recht, maar ze lichtte als volgt toe: “Nee, ik ga Uma Casa Portuguesa niet zingen. Ik heb het in 25 jaar van mijn carrière niet gezongen, en dat zal ik ook nooit doen, want ik hou niet van dit idee van een armzalig huisje met een beetje brood en een beetje wijn. Ik hou niet van dit nederige aspect van de tekst.”.

De zowat tweeduizend aanwezigen in het Centro Cultural Kirchner, hoofdzakelijk Portugese migranten, hoorden het vol onbegrip aan en groot was de verontwaardiging. Armando Lopes Martins, die in 1953 op zesjarige leeftijd in Argentinië aankwam, reageerde als volgt: “Het viel erg slecht in de gemeenschap. Alle immigranten waren verbijsterd, want we zijn allemaal opgegroeid in zo’n huis. Door dit lied te bekritiseren, bekritiseerde ze al onze huizen en onze afkomst”. Hierbij dien ik te verduidelijken dat een meerderheid van categorie één, de fans dus, te vinden is onder de miljoenen Portugezen die al een tijd wereldwijd verspreid zitten, pure nostalgie dus.

Internationaal succes en links met de Lage Landen

Het lied van onze drie auteurs in Mozambique, dat met zijn aanstekelijk refrein een echte oorwurm is, groeide ondanks alles uit tot een wereldhit en werd gecoverd door bekende artiesten. Een beperkte selectie.

• Het werd uiteraard door tientallen fado artiesten gezongen. Eén daarvan is de Portugees-Nederlandse Maria de Fátima.
• Ook in Nederland, maakte Johnny Rodrigues uit Kaapverdië een reggae-versie en stond ermee in de Top 40, in 1977, waarna hij verdween in de anonimiteit.
• De Braziliaanse superster Caetano Veloso, die het nummer ‘een geschenk voor de muziek-geschiedenis’ noemde, maakte er zijn heel eigen interpretatie van.
• Zijn landgenoot João Gilberto zorgde voor een Bossa Nova uitvoering.
• De Spaanse cancion-melódica-zangeres Gloria Lasso nam twee versies op, in het Spaans en het Frans, met orkest van Franck Pourcel.
• Een warme Italiaans-Portugese versie van Elisa Ridolfi en Peppe Servillo.
• Tiago Nacarato maakte een jazzy versie voor het project Com que voz, een hommage aan Amália.
• Er bestaan ontelbare instrumentale versies, maar Júlio Resende zette deze mooie piano uitvoering op plaat.

Om het lijstje af te ronden: Lenny Kuhr maakte in de nadagen van haar carrière (2001) een totale switch met het album Fadista. Haar ex, wijlen Herman Pieter de Boer, schreef hiervoor ook een aantal Nederlandstalige (vrije) vertalingen van fadosongs. Het Casa Portuguesa kwam zo als Portugese Lente op de plaat, die nog meer interessante interpretaties telt.

Op basis van deze tekst zette de Nederlandse (maar van Portugese afkomst) Daisy Correia een Portugees-Nederlandse versie op haar plaat A Tribute To Amália Rodrigues.

Om te besluiten. Het verhaal van Uma Casa Portuguesa bestaat uit verschillende lagen, die van deze in essentie simpele meezinger toch een van de meest intrigerende songs in de Portugese muziekgeschiedenis hebben gemaakt. Als u het een volgende keer bij een of andere feestelijke gelegenheid weer hoort, waarbij de locals uit volle borst meezingen, hoop ik dat u dan even stil staat bij het boeiende verhaal achter deze compositie, door drie Portugezen in Mozambique op een blauwe maandag in elkaar gebokst.

Cinco Estrelas * * * * * – Meer van Reinaldo Ferreira

Als uitsmijter een speciale uitvoering. Ook het gedicht Medo, dat door Amália Rodrigues op plaat werd gezet, is van de hand van Reinaldo. De hierboven vermelde Júlio Resende is een klassiek opgeleide pianist, die zijn weg heeft gezocht in jazz. Hij gebruikte een tijdje terug het nummer in een virtueel duet met Amália (die in 2013 al overleden was). Ik had het al uitgebreid hierover op mijn blog.