Koningin Leonor en haar Vlaamse nichten Margaretha en Eleonore

Dit jaar wordt de 500ste sterfdag van koningin Leonor (1458-1525) herdacht, een opmerkelijke vrouw. In Caldas da Rainha, bij mij in de buurt, krijgt dit gegeven speciale aandacht, want zij zorgde voor het ontstaan van deze stad. Persoonlijk ben ik ook bij deze herdenking betrokken geraakt, wat een beetje voor de hand ligt door mijn Mechelse roots. Verderop vindt u meer over de lokale activiteiten.

De perfecte prinses

Leonor was een achterkleinkind van koning João I van de Avis dynastie en Filipa van Lancaster. Ze was intelligent, kreeg een goede opleiding en leefde met haar ouders, broers en zussen heel comfortabel in Beja. Ze trouwde op haar twaalfde met haar neef, prins João, en werd moeder op haar zestiende. Nauwelijks een jaar later kwam ze voor het eerst aan het bewind, toen haar man en haar schoonvader op oorlogspad gingen, een bewijs van het vertrouwen dat de koning in haar stelde. Leonor werd koningin op haar 23ste en wierp zich op als beschermvrouwe van kunstenaars, waarbij ze ook ook Vlaamse artiesten uitnodigde aan het hof. Ze was nieuwsgierig en had een open moderne geest. Het liefdadigheidsproject Misericordia (waarvan nu nog 500 vestigingen bestaan, verspreid over heel Portugal) werd door haar opgericht met als opzet de zorg voor armen, zieken en verwaarloosde kinderen. Verder liet ze hospitalen bouwen en zorgde voor het volk. Ze werd dan ook a princesa perfeitíssima (de perfecte prinses) genoemd.

De stichting van Caldas da Rainha

In 1484 was ze op doorreis van Lissabon naar Batalha en onderweg, in de buurt van Óbidos, zag ze mensen baden in stinkend bronwater. Men vertelde haar dat het geneeskrachtig was. Ze had zelf een wonde die niet genas en besloot eveneens een bad te nemen. Ze zette haar reis verder en merkte zo snel beterschap, dat ze na enkele kilometers terugkeerde om nogmaals te baden. De plaats waar ze terugkeerde werd Tornada genoemd. Leonor beloofde een badhuis te bouwen maar herzag die plannen en liet er een thermaal hospitaal optrekken. De koning steunde dit project niet, maar ze zette door en verkocht haar juwelen om de bouw te financieren. Ze gaf privileges aan de mensen die er wilden gaan wonen en zodoende ontstond een nieuwe stad die later Caldas da Rainha (Bronnen van de Koningin) werd genoemd.

Het Hospital Termal van Caldas da Rainha was het 1ste thermale kuuroord ter wereld en het is nog steeds in functie. Men kan er behandelingen doen tegen sinusitis, astma, reuma en dergelijke. Tegenwoordig is het ook een wellness centrum. Het huidige Thermen Paviljoen werd gebouwd aan het einde van de 19e eeuw en is met zijn hoge ramen een prachtig voorbeeld van thermen architectuur.

Toen haar enige zoon stierf wilde haar echtgenoot, koning João II, zijn bastaardzoon aanduiden als troonopvolger maar daar stak zij een stokje voor. Ze vroeg daarbij steun aan de toenmalige paus en voedde haar jongere broer Manuel op om later de troon te bestijgen. Op haar 37ste stierf haar echtgenoot en werd Manuel tot koning gekroond. Die heeft haar steeds geraadpleegd bij staatszaken en bij afwezigheid van haar broer voerde zij het bewind. Ze stierf in 1525, 67 jaar oud, en ligt begraven in het voormalige Convento da Madre de Deus, nu het Azulejo Museum in Lissabon.

De Vlaamse connectie

In de 15de en 16de eeuw waren er nauwe relaties tussen Portugal en Vlaanderen: Portugese schepen brachten Oosterse specerijen, zijde, ivoor, diamanten, parels, parfums, thee, suiker van Madeira, zout, kurk, honing, huiden, olijfolie, rozijnen, vijgen, wijn, en kleurstof van de Azoren naar Vlaanderen. Vanuit Vlaanderen gingen dan schilderijen van o.a. Hans Memling, Quinten Metsijs, Jheronimus Bosch, Mabuse, Breughel, Jan Van Eyck, Jan Provoost, Rogier Van der Weyden en Hugo Van der Goes naar Portugal, maar ook granen, Vlaams laken, kantwerk, tapijten, kanonnen, houten en bronzen beeldjes uit Mechelen, gebedenboeken en wapens. Portugezen, vooral handelaars, emigreerden naar Vlaanderen; eerst naar Brugge en later naar Antwerpen. Ze hadden er ook telkens een Portugese factorij waar een griffier was aangesteld door de koning. Damião de Gois vervulde die functie voor de factorij in Antwerpen en later gaf hij les aan de universiteit van Leuven. Hij was goed bevriend met Erasmus en kocht van Vlaamse meesters schilderijen die hij naar Portugal zond, ook in opdracht van koningin Leonor. Hij werd later als diplomaat in dienst genomen door koning Manuel en geschiedschrijver van koning João. Vlamingen, vooral ambachtslieden, emigreerden naar Portugal en in Lissabon was een Vlaamse wijk met een eigen kerkhof. Enkelen onder hen waren grote kunstenaars:

• Olivier van Gent, waarvan een beeldje staat in de Charola van het Tempeliersklooster in Tomar
• Samen met Jan van Ieper maakte hij het retabel van de oude kerk in Coïmbra
• Nicolas Cleynaerts was de leraar van prins Henrique (de koning-kardinaal) in Gaeiras en in Évora
• Pedro Craesbeeck drukte de eerste exemplaren van het epos Os Lusiadas
• Vlaamse muzikanten werden aan het hof genodigd.

Vlamingen gingen de Azoren bevolken en vandaar komt dan de van oorsprong Vlaamse kaas, Queijo Flamengo.

Margaretha van Oostenrijk, de link met Mechelen

Van 1473 tot 1530 was Mechelen de hoofdstad van de Nederlanden. En zo komen we bij Margaretha van Oostenrijk. Zij was een achter-achterkleindochter van koning João I en Filipa van Lancaster, achterkleindochter van de Portugese Isabel en Filips de Goede, kleindochter van Karel de Stoute, dochter van Maximiliaan… en een nicht van koningin Leonor. Geboren in 1480 in Brussel, werd de 3-jarige Margaretha naar het Franse hof gestuurd om daar opgevoed te worden als toekomstige koningin. Bij de Vrede van Atrecht (1482) was immers ook bepaald dat Margaretha zich verloofde met de toen dertienjarige Karel VIII, de Franse dauphin. Negen jaar later werd de verloving verbroken, maar ze werd er vastgehouden omdat er onenigheid was over de teruggave van de bruidsschat; ze vroeg toen hulp aan Portugal. In 1493 keerde ze terug naar Mechelen. Op haar 15de trouwde ze met de Spaanse prins Juan, maar die stierf vijf maanden later en zij kreeg een miskraam. Van haar schoonmoeder, koningin Isabel de Katholieke, leerde ze het politieke spel. Aan het Spaanse hof leerde zij Manuel kennen, de latere koning van Portugal.

Margaretha keerde pas terug naar Vlaanderen in 1498, waar ze drie jaar later trouwde met hertog Filibert II van Savoye, die nog eens drie jaar later stierf. Ze was pas 24, maar was het uitgehuwelijkt worden beu en droeg vanaf toen de weduwekap. Ze keerde terug naar Mechelen waar ze het regentschap van de Nederlanden op zich nam, na de dood van haar broer, Filips de Schone (1506). Het was zij die de opvoeding op zich nam van diens vier oudste kinderen, waaronder Eleonore en de latere keizer Karel. Ze was intelligent, steunde kunstenaars, financierde grote bouwwerken, schreef gedichten, streed voor vredesverdragen, was een politiek genie en zorgde voor het welzijn van het volk. Ze kreeg bezoek van intellectuelen als Jerome van Busleyden, de Spanjaard Juan Luis Vives en Erasmus (vermoedelijk ook van Damião de Goís). Margaretha nam deel aan de onderhandelingen met Portugal over een huwelijk tussen prins João, zoon van Koning Manuel, en haar nichtje Eleonore, dat toen negen jaar was (1507).

Eleonora van Oostenrijk

Het nichtje zelf was echter verliefd op een Duitser, Frederik van der Paltz. Dit paste dan weer niet in de plannen van haar broer Karel, die intussen meerderjarig was en al regeerde. Daarom maakte hij met zijn zus een reis door Spanje, waar ze ook hun moeder Johanna de Waanzinnige en hun jongste zusje Catharina, die in ballingschap leefden in Tordesillas, bezochten. Intussen werd Manuel weduwnaar en vroeg in het geheim aan Karel om met Eleonore te huwen. Karel stemde daar gelijk mee in want zag graag de familiebanden nog steviger door twee huwelijken met Portugal: Eleonore met Manuel en Catharina met João. Om Eleonore te overtuigen vertelde Karel dat João een onnozele dommerik was. Manuel was 30 jaar ouder!

Damião de Goís schreef: “Na een maand rouw in een klooster keerde Koning Manuel terug naar zijn paleis aan de kade en verraste iedereen, en vooral zijn zoon en opvolger João, met de mededeling dat hij zich in het geheim verloofd had met Eleonore van Habsburg“.

Catharina en de drie Vlaamse-Portugese huwelijken

In 1518 trouwden Manuel en Eleonore. Leonor van Portugal leerde de Vlaamse Eleonore kennen op het strand van Xabregas, in open lucht, omdat er een pestepidemie heerste in Lissabon. Na drie jaar huwelijk stierf Manuel, maar Eleonore bleef nog enkele jaren aan het hof. João werd koning maar was nog vrijgezel en Eleonore hoopte alsnog met hem te trouwen. In 1525 trouwde hij echter met haar jongste zus, Catharina van Habsburg. Onze Leonor van Caldas was daar niet bij aanwezig daar zij zwak was en haar paleis bij het klooster van Madre de Deus niet meer verliet. Catharina vond de aanwezigheid van de knappe Eleonore bedreigend en vroeg daarom hulp aan broer Karel. Deze dwong Eleonore bij hem in Spanje te komen wonen en zij moest haar kind Maria achterlaten in Portugal. Het werd opgevoed door haar tante Catharina, met wie het een innige band opbouwde. In 1526 trouwde Karel met Isabel, dochter van Koning Manuel. In acht jaar waren er dus drie Vlaams-Portugese huwelijken, samengevat:

• Koning Manuel I van Portugal met Eleonore van Oostenrijk/Habsburg, die koningin van Portugal wordt (1518)
• Koning João III van Portugal met Catharina van Oostenrijk/Habsburg, die eveneens koningin van Portugal wordt (1525)
• Keizer Karel V met Isabella van Portugal, dochter van Manuel I, die keizerin wordt (1526).

Leonor en Margaretha hebben elkaar nooit ontmoet maar beide dames waren diplomaten en goed op de hoogte van alle betrekkingen en het is waarschijnlijk dat zij elkaar ooit geschreven hebben. In 1530 stierf Margaretha.

Hoewel het een politiek gearrangeerd huwelijk was, had Catharina een goeie relatie met haar echtgenoot, koning João III. Ze was intelligent, energiek, religieus, voorzichtig en bescheiden. Ze kreeg negen kinderen, die allen jong stierven. João vroeg steeds haar opinie en ze regeerden samen. Toen João stierf, werd zij regentes en was belangrijk in de Portugese geschiedenis. Van haar hebben we in de buurt van Óbidos A várzea da rainha (de akkers van de koningin), die zij aan het volk gaf in ruil voor de bouw van het aquaduct aldaar. Haar achtste zoon en troonopvolger, Johan Manuel, stierf kort voordat hij vader werd en het was Catharina die de kleinzoon opvoedde want de moeder, Johanna van Habsburg (Karels dochter), werd als regentes teruggeroepen naar Spanje. Die kleinzoon was de latere koning Sebastião I, ook bekend van het Sebastianisme.

Herdenkingen in Caldas da Rainha

In Caldas da Rainha worden dit jaar verschillende evenementen georganiseerd voor de herdenking van Leonor: voordrachten, congressen, concerten, middeleeuws banket, een tentoonstelling van geschriften in de toeristische dienst, een defilé van het borduurwerk van Caldas waarbij de nieuwe geborduurde mantel werd geshowd (omdat onze koningin haar juwelen had verkocht voor het financieren van het thermale hospitaal, hadden de hofdames haar kleren geborduurd met okerdraad, wat moest laten uitschijnen dat zij juwelen droeg; er bestaat nog steeds een club die het Caldas-borduurwerk uitvoert). Ook zijn er keramisten die dit jaar speciaal werken rond het thema. Het hoogtepunt zal in november zijn want zij stierf 500 jaar geleden op de 17de van die maand. Persoonlijk werkte ik mee aan een korte theatervoorstelling via de organisatie Olha Te. Momenteel heb ik daar een leesclubje, As aventureiras da leitura (De leesavonturiersters), en voor de 500e sterfdag van onze koningin Leonor stelde ik voor om boeken te lezen over haar en haar vrouwelijke familieleden van dezelfde dynastie.

Olha Te is een vereniging die oncologische patiënten steunt met diverse activiteiten als yoga, tekenen, relaxatie, dans en diverse workshops. De vereniging ontstond in 2010 en ik had het grote ‘geluk’ er als een van de eerste patiënten te mogen bij zijn. Ik werd er psychologisch en emotioneel zo goed opgevangen in mijn moeilijke chemoperiode, dat ik beloofde na mijn behandelingen er zelf als vrijwilliger te helpen. We hebben al veel activiteiten georganiseerd, zelfs herstelvakanties voor Vlaamse kankerpatiënten.

We begonnen bij de 1ste vrouw van die dynastie, Filipa van Lancaster die huwde met João I van Avis. We lezen, bespreken, maken een korte inhoud en publiceren deze in de Jornal das Caldas. Iedere maand komt er een andere vrouw aan de beurt. Na Filipa kwamen Isabel van Bourgondië (gehuwd in Brugge met Filips de Goede), Brites van Viseu & Beja en in de maand mei belandden we bij onze Leonor. Daarna volgde Leonor’s nicht Margaretha van Oostenrijk… en hebben we een theaterstukje gecreëerd over de 5 vrouwen: O chá das rainhas (Het theekransje van de koninginnen).

Dat was bijzonder amusant, ondanks de bijhorende stress en moeite voor het memoriseren van onze teksten. Maar we hadden succes in onze middeleeuwse klederdracht, voor een publiek van een 100-tal mensen, en werden ondertussen al gevraagd voor extra voorstellingen in scholen en voor de senioren universiteit. Intussen hebben we al over Eleonore van Habsburg geschreven, zijn we bezig met haar dochter Maria en komen Catarina van Habsburg en Catarina van Bragança nog aan de beurt. Met die laatste 4 vrouwen willen we nog een ‘debat’ opvoeren met als moderator de hoofdjournalist van de plaatselijke krant.