Zé Povinho viert zijn 150ste verjaardag in Caldas da Rainha

Deze karikatuur werd gecreëerd door kunstenaar Rafael Bordalo Pinheiro, in 1875. Het begon met een schets die de simpele Portugese Jan met de pet of Jan Modaal voorstelt, een satirisch personage dat sociale, politieke en economische problemen bekritiseert.

Op een humoristische wijze verschenen de tekeningen toen in een stripkrantje, waarin Zé corruptie onrecht, uitbuiting van het volk en de hoge belastingen aanklaagde. De karikaturale figuur werd al gauw in driedimensionale vorm gemaakt. Zé’s voornaamste houding is de Toma, dit is een brutaal gebaar van revolte.

Over zijn geestelijke vader

Rafael Bordalo Pinheiro (1846-1905), begon op zijn 24ste te tekenen en schilderen. Hij maakte een krantje met karikaturen van bekende personen in komische situaties, portretten die levendiger waren dan foto’s. In die tijd was 80% van de Portugese bevolking analfabeet en Bordalo wilde de lectuur democratiseren, op een simpele maar diepzinnige manier, zonder toegevingen aan de macht. Hij wou het volk inlichten over de politieke toestand, de onstabiliteit en de permanente economische crisis, iets wat toen getuigde van veel moed en uniek was in Portugal! Hij was een vrijheidsstrijder en kreeg al snel veel aanhangers vanwege zijn politieke prenten. De cartoonist maakte stripverhalen en vervolgverhalen met Zé Povinho en zijn satire op de Portugese volkse man. Zijn gedetailleerde illustraties, met humoristische kritiek op de wantoestanden, waren erg gewaagd in Portugal en werden door de overheid niet graag gezien: de gemeente Régua liet zijn albums zelfs verbranden.

Van jongs af aan hield Rafael van het bohemien leven: uitgaan met vrienden, goed eten en drinken, filosoferen, naar theater (en actrices). Hij was een sympathieke, elegante man met gekruld haar, donkere twinkelende ogen en een snor; hij droeg ook altijd een grote hoed. De man huwde uit liefde en pikant detail: hij haalde zijn geliefde via het gerecht uit haar vooraanstaande familie. De kunstenaar werkte van middernacht tot vijf uur in de ochtend. Hij hield erg van katten, die veel voorkomen in zijn prenten. Zijn alter ego is dan ook de kat Pires.

Toen hij 34 was startte Bordalo in Caldas da Rainha met de keramiekfabriek Bordallo Pinheiro (let op de dubbele ‘l’): constructiemateriaal, gebruiks- en artistiek keramiek. Die combinatie van kunst en industrie was uniek in Portugal. In verschillende van zijn werken maakte hij ook een ironische voorstelling van zichzelf. Op Portugal Portal verscheen eerder al een uitgebreide bijdrage over het werk van Rafael. Hij nam actief deel aan de val van de monarchie, maar was niet bij de uitroeping van de republiek in 1910 want hij stierf al in 1905 op 59 jarige leeftijd.

Zé Povinho is nog zeer aanwezig in Caldas da Rainha

• De oude keramiekfabriek bestaat nog, met winkel en museum, achter het D. Carlos I-park in Caldas.
• Tot eind september is er een tentoonstelling over Zé Povinho in het Cultureel Centrum van Caldas da Rainha. Gratis toegang
• Schrik niet als je in het stadscentrum op een gigantische wesp of kikker botst. Het gaat om keramische uitvergrote reproducties van creaties van Bordalo. Ze maken deel uit van de Rota Bordaliana. In totaal vind je twintig dergelijke emblematische figuren in het centrum van de stad. Meer info en ook een app, om de korte of langere route te volgen, vind je hier.
• De krant Gazeta das Caldas gebruikt Zé Povinho als undercover voor kritiek op politieke figuren.
• Zé Povinho en zijn vrouw Maria Paciência zijn nog steeds de centrale figuren van het carnaval in Caldas da Rainha. Ieder jaar worden een vrouw en een man gekozen die de Reis do Carnaval (carnavalskoningen) zijn, het koningspaar dat de stoet vooraf gaat en de actuele wantoestanden en politici bespot.
• In het museum Malhoa in Caldas staat een beeldengroep die het leven van Christus voorstelt met 60 levensgrote figuren. Bordalo maakte het ooit in opdracht van de staat, voor de kloosterkapel in het Mata de Buçaco. Het werk is er (onafgewerkt) nooit geraakt en bleef al die tijd in Caldas. Het werd recent gerestaureerd en voorgesteld aan het publiek.

Het moge duidelijk zijn dat het werk van Rafael Bordalo Pinheiro een uithangbord is voor Caldas da Rainha en een bezoek aan de stad meer dan waard maakt.