De netelige kwestie van de polyptiek van Nuno Gonçalves

Dit Portugese kunstwerk uit de vijftiende eeuw is onderwerp van controversiële en verhitte discussies. Het uit 6 panelen bestaande meesterstuk is een onoplosbare puzzel voor generaties onderzoekers en heeft de artistieke en sociologische cultuur in Portugal de laatste 50 jaar flink op de proef gesteld. De mysterieuze lach van de Mona Lisa van Da Vinci zou bij lange na niet zo raadselachtig zijn als dit werk dat – naar men zegt – een van de rijkste schilderijen van West-Europa uit de 15^e eeuw is.

Het veel-luik van São Vicente de Fora vertegenwoordigt de patroonheilige van Lissabon en de koninklijke familie van Portugal en is een van de meest verleidelijke studieobjecten van kunstonderzoek. Dit bijzondere “portret”, geschilderd op panelen van Baltisch berkenhout, toont de Portugese samenleving op een cruciaal moment. De afgebeelde figuren tonen een arsenaal aan emoties. Experts komen dan ook met de meest uiteenlopende interpretaties van de diverse scènes.

Vlaamse Primitieven

De voorstelling is individualistisch, zeer rijk aan vormen en doet denken aan het realisme van Van Eyck en Van der Goes.

Erkenning

Nuno Gonçalves mag dan dé kunstschilder zijn van de 15^e eeuw, bij het grote publiek is hij totaal onbekend. We weten helemaal niets van hem. Het lijkt erop dat koning Afonso V hem in 1450 tot hofschilder benoemde en dat hij daar 30 tot 40 jaar actief is geweest. Twee werken worden aan hem toegeschreven: een altaarstuk, dat hij maakt voor de kathedraal van Lissabon en dat door de aardbeving van 1755 is vernietigd en dit meesterwerk dat pas in 1882 in het klooster São Vicente de Fora wordt ontdekt.

De panelen worden in 1931 in Parijs tentoongesteld en pas dan krijgt hij (internationale) erkenning.

Een controversieel meesterwerk

Een aantal wetenschappers, kunsthistorici en technici hebben geprobeerd om, op basis van radiografische analyses, infrarood reflectografie en identificatie van pigmenten, te achterhalen wanneer het schilderij is gemaakt. Toen lukte dat niet. Een onderzoek van Jorge Filipe de Almeida en Maria Manuel Barroso de Albuquerque in 2000 concludeert echter, dat het polyptiek inderdaad in 1445 door Nuno Gonçalves is geschilderd en dat het de (symbolische) begrafenis betreft van de Infante Santo, ofwel Dom Fernando, die in ballingschap in Fez (Marokko) stierf.

De panelen van Baltisch berkenhout zijn beschilderd met olieverf en tempera, een emulsie met pigment. Veel mummieportretten zijn met tempera geschilderd en men neemt aan dat het in Egypte is uitgevonden. Conform de traditie worden iconen nog steeds met tempera geschilderd.

Overigens wordt het jaartal, dat zichtbaar is op de laars van de Infante (vermoedelijk een jonge Dom Afonso V), bevestigd door het 180 graden te draaien, waardoor de initialen NG en 1445 leesbaar worden. De stelling wordt ook bevestigd door een dendrochronologische analyse van Peter Klein (Universiteit Hamburg).

Het veelluik bestaat uit 2 grote centrale panelen, waarop de figuur van de Aartsbisschop en de Infante zijn afgebeeld tezamen met een groep notabelen die de heilige vereren. Het kind met één knie op de grond, heeft een “vroom gesprek” met de heilige. Deze eer geeft hem een koninklijke status. De meningen zijn verdeeld of het Dom Afonso V, diens broer Dom Pedro, de veldwachter, Dom Fernando is, of dat het misschien een vooraanstaande Bourgondische hertog zou zijn.

Op het tweede paneel, dat van de aartsbisschoppen, wordt de heilige omringd door leden van de geestelijkheid en ridders. Deze “middeleeuwse compositie” van figuren verbeeldt een pelgrimstocht van christelijke zielen met de patroonheilige. Het werk – dat gelijkenissen vertoont met Italiaanse en Vlaamse meesters – onthult het onmiskenbare talent van Gonçalves in het neerzetten van de lijn, de werkelijk schitterende uitvoering, de psychologische diepgang van de personages en de beheerste compositie.

Bekijken we de figuren op de vier smalle zijpanelen dan zien we de allesomvattende eerbied voor die heilige, die twee keer is afgebeeld. De figuren zijn een nauwgezette vertegenwoordiging van de diverse klassen en standen (hovelingen, leken, ridders, gewone en seculiere geestelijken) van de Portugese samenleving van toen.

Bezichtigen

Het paneel is te bezichtigen in het Nationaal Museum voor Oude Kunst in Lissabon.

Nuno Gonçalves staat, naast andere historische figuren, afgebeeld op het Monument van de Ontdekking, in Belém, Lissabon.