Het Portugees oorlogsschip

Aan het begin van het lenteseizoen en in de zomer kun je grote hoeveelheden oorlogsschepen of caravelas (physalia physalis) aantreffen op het strand of in de kuststroken van de Azoren-archipel, Madeira en Portugal. Dit enorm giftige schepsel lijkt op een kwal, maar dat is het niet. Het is een groep van honderden organismes die te verdelen zijn in vier soorten. In dit stuk hanteer ik consequent de Portugese naam voor dit ‘nare’ wezen, dus caravela.

De caravela of ‘de blauwe fles’ lijkt één creatuur, maar is een kolonie van gespecialiseerde poliepen of zooïden, die in symbiose leven. Eén groep, de ‘ballon’, zorgt voor het drijfvermogen, een andere heeft de taak om slachtoffers te vangen, de derde en vierde groep zorgen voor de spijsvertering en de voortplanting. De caravela is vleesetend en ongewerveld en alhoewel de diverse organismes verschillen, ze hebben hetzelfde DNA.

Caravelas kunnen, in tegenstelling tot kwallen, niet zwemmen. Om deze reden is een van de poliepen verantwoordelijk om een soort blaas van 30 cm lang en 15 cm hoog te vullen met gas waardoor hij op het wateroppervlak ligt. Omdat de caravela niet zwemt, maar door de wind en stroming wordt vervoerd, zijn ze vaak langs de kust (stranden en kiezelgebieden) te vinden.

Elke caravela kent twee stadia: dat van een drijvende groep poliepen en dat van een klein rondzwemmende soort van kwal dat zich in een toestand van geslachtsrijpheid bevindt, waardoor het zowel eitjes als sperma aanmaakt. Na de bevruchting ontstaat er een kleine bult op het deel van het voortplantingsorgaan, dat aan het blaasdeel hangt, totdat deze loslaat en een drijvende larve wordt en zich op termijn zal uitbreiden tot een nieuwe kolonie.

De complexiteit van een caravela is indrukwekkend. Elke soort poliep is uniek en heeft een specifieke taak.

Dactylozoïden of tentakels

De caravela drijft met de stroming mee en vangt kleine vissen die in contact komen met de tentakels, die een gif afscheiden met een sterk neurotoxine, waardoor hun prooi bewegingsloos wordt en sterft. De donkerblauwe tentakels zijn opgerold en kunnen wel 50 meter lang worden! Afgezien van het lichaam (ongeveer 9 tot 35 cm groot) is er een gasblaas, die als zeil dienstdoet. Deze ballon, of poliep, kan met lucht gevuld worden als het beestje aan de oppervlakte moet blijven en kan bij gevaar leeglopen, zodat het kan onderduiken. Ook kan dit zeil in een bepaalde hoek gedraaid worden, zodat het organisme invloed kan uitoefenen op de richting waarin het zich beweegt, zelfs laveren (schuin tegen de wind in voortbewegen) is mogelijk.

Gastrozoïden of spijsverteringsorgaan

Nadat de prooi gevangen en verlamd is, wordt deze naar de spijsverteringspoliepen gebracht, die er verder voor zorgen dat de andere componenten van dit mechanisme worden gevoed.

Gonozoïden of voortplantingsorgaan

Elk organisme is uniseksueel en is derhalve uitgerust met een voortplantingsorgaan dat eierstokken of teelballen bevat. Alle organismen zijn van hetzelfde geslacht en als ze geslachtsrijp zijn worden eitjes en sperma vrijgegeven waardoor het nageslacht gewaarborgd wordt.

De caravela heeft de neiging om op het wateroppervlak te blijven als het zonlicht niet intens is, dus er is een groter risico op contact in de ochtend, laat in de middag of ’s avonds. Bij aanraking voel je binnen het kwartier een heet of branderig gevoel op de getroffen plek. Er kunnen blaren met vocht opkomen. Later kan het bijzonder pijnlijk worden en begint het te tintelen en te jeuken.

Zoals eerder al gezegd wordt de caravela, die trouwens sporadisch in de Noordzee voorkomt, vaak ten onrechte als kwal aangeduid en dat leidt regelmatig tot een verkeerde behandeling, want het gif van de caravela is van een andere samenstelling dan die van de schrijfkwal. Het gif doodt meestal niet, maar veroorzaakt bij mensen heel veel pijn, koorts, shock en soms derdegraads brandwonden aan inwendige organen, duizeligheid, misselijkheid, ademhalingsproblemen en weefselnecrose kunnen optreden. Sommige zwemmers die in de tentakels verstrikt raken kunnen verlamd raken en verdrinken. Een tweede ‘aanvaring’ kan bovendien resulteren in een allergische reactie op het gif, waardoor een hevige immuunreactie van het lichaam op gang wordt gebracht.

Eerste hulp bij aanraking

Het Nationaal Instituut voor Medische Noodgevallen, onderdeel van de IPMA (Portugees Instituut voor de Zee en de Atmosfeer), adviseert het volgende als er tijdens de zomer grote groepen van deze gelatineuze organismes op het strand aanspoelen.

In geval van onbedoeld contact zorgvuldig reinigen en azijn en/of warme kompressen op het getroffen gebied aanbrengen. Je mag absoluut niet over de wond wrijven en er ook geen vers water, alcohol, tandpasta of ammoniak op gieten, want dit zorgt voor een intensere afgifte van de gifstoffen, waardoor je meer pijn krijgt en de neveneffecten groter kunnen worden. Er wordt gezegd dat de resten van de tentakels van de huid moeten worden verwijderd met een plastic voorwerp (geen metaal!). Als voorbeelden van gereedschap worden een plastic pincet of zelfs een creditcard genoemd. Maar als dit onhandig wordt gedaan, kan het resterende gif worden geactiveerd. Je kunt dus het beste naar de spoedeisende hulp gaan.

Mocht je een dode caravela zien liggen, loop er dan niet blootsvoets langs, probeer het niet om te draaien en zeker niet met je blote handen, want de tentakels blijven, zelfs als het dood is, actief. Of het nu op het land is of in de oceaan.

Beïnvloed door wind en oppervlaktestromingen komt de caravela vaak in Portugal, de Azoren en Madeira terecht. Soms spoelen duizenden exemplaren van dit oorloggschip uit deze wateren aan land en dat kan onvoorstelbaar mooie foto’s opleveren.

Natuurlijke vijanden

Het lijkt erop dat de bevolking in Terceira, Faial en São Miguel afgelopen jaren steeds meer caravelas waarneemt. Deze eilandbewoners zeggen dat ze zich niet kunnen herinneren dat er vroeger zoveel waren. Een gevolg van de opwarming van de aarde, wordt gezegd. De temperatuur van het oceaanwater stijgt, waardoor vissen sterven en de caravela minder natuurlijke vijanden heeft. De zeedieren die resistent zijn tegen het gif van de tentakels zijn de zeeschildpad, de blauwe draak (een soort giftige zeeslak), de violette zeeslak (een soort roofzuchtige zeeslak) en verschillende vissen.

Early warning

Het Gel-Avista-project (van het Interdisciplinair Centrum voor Marien en Milieuonderzoek van de Universiteit van Porto) is actief sinds 2016. Het project vraagt de hulp van burgers om door te geven wanneer zij caravelas langs de Portugese kust waarnemen, zodat zij gericht informatie kunnen verstrekken over wat te doen als je in aanraking bent gekomen met dit giftige fenomeen.

Karveel?

Hollandse ontdekkingsreizigers in de 16e eeuw noemden deze gelatineuze substantie de karveel, waarschijnlijk omdat de vorm ervan aan dit typische Portugese scheepstype deed denken.