Paula Rego zet je op je kop!

Het werk van Rego leidt je naar schaduwrijke rafelranden en mistroostige plekken waar pracht en gruwel op één kussen slapen. Het zijn dynamische verhalen over taboes, vrouwen, macht en seksuele intriges tegen het decor van een sprookje dat je op het verkeerde been zet. Niets is wat het lijkt. Al kijkend naar haar schilderijen borrelen automatisch gedachten en inzichten op uit geheime laatjes van je innerlijke archief. Er gebeurt iets met je.

Paula Rego is een van de beroemdste vrouwelijke figuratieve schilders van haar tijd niet alleen door haar imposante oeuvre, ook door de rijkdom aan archetypes in haar uitbundige en verontrustende kunst. Haar in eerste instantie raadselachtige schilderijen gaan over mensen die betrapt worden.

Critici zeggen dat Rego de figuratieve schilderkunst opnieuw heeft uitgevonden, dat ze een plastische manier heeft ontwikkeld om naar vrouwen te kijken en hun verhalen te vertellen. Ik schilder om wraak te nemen, zegt ze, ik wil laten zien wat er fundamenteel mis is door zogenaamde waarheden te ontmaskeren en antihelden in de schijnwerpers te zetten.

Er is veel over haar gezegd en geschreven. Alom bekend is dat ze haar land, toen een dictatuur, ontvluchtte en dat ze een matige populariteit in Portugal geniet. Velen kennen het Paula Rego-museum in Cascais, dat rode Casa das Historias met twee piramides. Ton Haak schreef in 2019 over haar en zijn bezoek aan dat museum. In december 2021 was ik in Nederland en verheugde me erop dat ik met mijn eigen ogen in Den Haag de overzichtstentoonstelling van Paula Rego kon zien. Het kabinet besloot tot een totale lockdown en de deur van het Kunstmuseum (voorheen het Haagse Gemeentemuseum) ging op slot. Het Kunstmuseum is altijd al een plek voor schurende avant-gardekunst geweest. Ze zijn waanzinnig blij met deze expositie, die tot 20 maart duurt en hopelijk wordt verlengd daar ze nu al zo lang dicht zijn.

Wat kan ik nog toevoegen aan de eindeloze reeks podcasts, interviews op YouTube en artikelen over deze fascinerende kunstenares?

Feministe

“Schilderen is iets neerzetten, iets waarachtig doen”, zegt ze. “Schilderen is mannelijk, je neemt je plek in als je achter je ezel staat. Zorgen voor het huishouden en de kinderen is spelen.” Paula Rego is 86 jaar oud. Dat vrouwen tegen mannen moeten opboksen weet ze uit overlevering en uit ervaring, als kunstenaar voelt ze zich gelijkwaardig aan de man, maar daarbuiten is zij een bedeesd meisje dat zich door hen laat koeioneren.

In de vrije seks van de zestiger jaren (toen anticonceptie nog amper bestond) is de ‘daad’ zo’n beetje de eerste stap tussen man en vrouw (met wat geluk volgen na deze penetratie de meer aftastende afspraakjes). Vrouwen zijn om de haverklap in verwachting en staan er dan alleen voor. Het ongewenste kind is hun verantwoordelijkheid nooit die van de man en de maatschappij kijkt de andere kant op. Met haar serie Untitled in 1998 stelt ze de clandestiene abortus, een mensonterend probleem, aan de orde. “Het is een realiteit die we niet willen zien, je kunt je geen voorstelling maken van het zware juk dat vrouwen torsen en al helemaal in het katholieke Portugal”, zegt ze. Vrouwen trekken altijd aan het kortste eind bij een illegale abortus, ze lopen risico op ziektes, gaan er soms aan dood of ze gaan de bak in.

Rego is ervaringsdeskundige. Ze ondergaat diverse abortussen en het allereerste wat de man, die haar geliefde echtgenoot zal worden, tegen haar zegt is:”Trek je broekje uit en spreid je benen.”

‘Olhar para dentro’

Rego zegt: “Als je er niet over praat dan komen de herinneringen ook niet terug.” Dus ze vertelt, maar dat zijn geen traditionele verhalen met begin en eind, want dat werkt niet. Je moet laten zien wat verscholen is, dat wat nog ronddrijft in je onderbewustzijn, zegt ze. Daarom lardeert ze haar schilderijen met fantasierijke elementen, zoals dieren met menselijke eigenschappen en scènes uit een sprookje. Het zijn verwijzingen naar traumatische toestanden uit de kindertijd. Met haar schilderijen herschrijft ze de geschiedenis. Toen ging het verkeerd, nu kan je het rechtbreien.

Rego begint op jonge leeftijd al te tekenen. Haar grootmoeder ontfermt zich over het enig kind als haar ouders naar Londen verhuizen. Zij zal de toch al rijke fantasie en verbeeldingskracht van haar kleindochter extra voeden door haar allerlei (volks)verhalen te vertellen. Deze vertellingen vormen de basis van de borrelende poel met archetypes en stereotyperingen waaruit Rego put als ze aan het werk gaat.

Haar onderwerpen komen vaak in series, het is een doorontwikkeling van het thema.

Depressief

Haar hele leven worstelt ze met depressiviteit en een grote verlegenheid die gevoed wordt door angst. Door de verlammende ziekte van haar man en geldproblemen door een faillissement grijpt ze vaak naar de rode wijn. Ze wordt steeds somberder en haar werk gaat bergafwaarts, vindt ze. Na aandringen van mensen die dichtbij haar staan gaat ze naar een psycholoog. De Jungiaanse therapie helpt haar. “Ik moest terug naar de bron”, zegt ze. “Ik moest alles wat weggestopt was of nog verborgen zat, opdiepen en uit me laten stromen. Ik ben getrouwd met mijn schilderijen, ik heb mijn angsten naar het doek verplaatst.”

Ze schaamt zich voor haar depressiviteit. Ze maakt een serie van vrouwen die in hun angst vastzitten en die zitten verborgen in een la, niemand mag ze zien. Het is een reeks van vrouwen die zich fysiek aan iets vastklampen. Juist door dat vasthouden verspelen ze de kans op verandering of verbetering. Herkenbaar, toch?

Decorontwerper

Haar atelier ligt boordevol met koppen van papier-maché, tientallen exemplaren met allemaal andere uitdrukkingen. Er zijn poppen die ze ‘alle hoeken van de kamer’ laat zien. Op die manier krijgt ze een steeds beter idee van de juiste houdingen en uitdrukkingen van haar personages. Er zijn kasten vol met jurken. Er staan compleet ingerichte sets die voor haar net zo echt en belangrijk zijn als het schilderij waarvoor ze model staan.

Als Paula aan een nieuw schilderij begint, weet ze welk verhaal ze wil vertellen. Dan begint de zoektocht naar de juiste setting van het verhaal. Daarvoor gaat ze in gedachten terug naar een bepaalde locatie of kamer uit haar jeugd. Als een decorontwerper zoekt ze er de juiste rekwisieten bij. Ze bestudeert het onderwerp en bezoekt alles wat er mee te maken heeft, ze maakt honderden schetsen en initieert als het ware een proeverij om tot de juiste compositie te komen. Langzaam maar zeker ontvouwt en openbaart zich de te schilderen vertelling. Pas als het schilderij af is, begrijpt ze waarom het op die manier moest.

Rolmodel

De invloed van Rego op andere kunstenaars lijkt belangrijker dan in eerste instantie wordt gedacht. Experts zien haar invloed op het werk van veel vrouwelijke schilders. Sommigen zeggen zelfs dat het moeilijk is om een kunstschilder in Engeland te vinden in wiens werk geen verband te zien is met het gedachtegoed van Paula Rego.

Pastelkrijt

Vanaf 1995 stopt ze met het gebruik van acryl en begint ze te werken met pastelkrijt. Schilderen met vingers, zoals zij het noemt. Deze techniek is vernieuwend en wordt haar handelsmerk. Het geeft een materiaalachtige structuur, die haar werk laat leven. Haar vleselijk figuren boezemen angst in.

Collages

Wraak nemen op de misplaatste superioriteit van de man over de vrouw of het verschil in klassen en woede over abominabel sociaal gerespecteerd gedrag is het thema van al haar schilderijen. Er is een tijd dat ze collages maakt. De agressie van het kapotscheuren en verknippen van tekeningen, foto’s en ander materiaal voedt haar creativiteit, totdat ze zich realiseert dat het verhaal dat ze ermee wil vertellen is kwijtgeraakt. De techniek is een automatisme geworden. Ze stopt er per direct mee.

Macht

Rego’s kunst laat ons onderdompelen in conflicten van overheersing en autoritarisme. Als we naar haar schilderijen kijken, zien we ogenschijnlijk gewone scènes die onrecht maskeren. Het is een dagelijkse realiteit die wij als normaal ervaren, maar die fnuikend mis is. Zij laat ons zonder pardon controversiële maatschappelijke realiteiten zien, zoals nette mensen die zich schuldig maken aan onaanvaardbare handelingen. Met haar gebrekkige dieren, zoals de konijnen in het schilderij Oorlog(naar aanleiding van de Irak oorlog in 2003) houdt ze ons een spiegel voor.

Mannen

Paula Rego wordt geboren in een rijke familie in Lissabon in 1935 tijdens de Estado Novo. Haar vader is een sombere zwijgende man, vaak depressief, die haar de liefde voor opera bijbrengt. Rego kent de libretto’s van een aantal opera’s uit haar hoofd. Hij is net als alle mannen (in die tijd) een notoire vreemdganger, een typische liberaal die niets op heeft met het repressieve Portugal. Hij zegt keer op keer dat Paula weg moet uit Portugal, zeker geen land voor ruimdenkenden en een regelrechte hel voor vrouwen. Naast het Portugees wordt thuis ook Engels gesproken. In 1952 gaat ze naar Londen waar ze zich inschrijft op de prestigieuze Slade School of Art. Daar moet ze veel ‘natekenen’, iets waar ze niks mee op heeft. Ze schildert liever de fantasierijke taferelen en figuren die al in haar hoofd zitten.

Op het Slade hoort ze de mantra ‘zoek een man, krijg een kind en vergeet het schilderen’. Op 19-jarige leeftijd ontmoet ze beeldend kunstenaar Victor Willing. Hij is al getrouwd en als Paula zwanger is, wil hij eigenlijk terug naar zijn vrouw. Maar hun band is sterk en hij vertrekt naar Portugal, het land waarnaar zij vluchtte als ongetrouwde vrouw met een dikke buik. Ze krijgen drie kinderen die grotendeels door Paula’s moeder in Portugal worden opgevoed. Het schilderij Red Monkey Offers Bear a Poisoned Dove (1981) gaat over hun open huwelijk.

In 1986 sterft Victor Willing aan multiple sclerose. Op de serie Girl and Dog zie je een hond zo stijf als houten speelgoed. “Tijdens het maken van de serie kreeg ik weer contact met hem”, zegt ze. “Ik denk niet veel na over mijn leven, maar denk wel veel aan hem. Ik mis hem. Hij is de enige die mijn werk zonder woorden begrijpt. Hij kent mij door en door. Hij is de liefde van mijn leven. Sinds zijn dood is er verdriet.”

Het snobisme van omhooggevallen kunstexperts en het nep-verfijnde wereldje dat zij eromheen bouwden, heeft een verlammende werking, vindt ze. Rego maakt geen verschil tussen zogenaamde populaire en elitaire cultuur. Zij is gek op Walt Disney tekenfilms, of andere creatieve uitingen die niet onder het predicaat kunst vallen. “Trouwens”, zegt ze, “de kunstgeschiedenis werd en wordt voornamelijk door blanke mannen geschreven.” Niet verwonderlijk dus dat mannelijke kunstenaars velen malen vaker gelauwerd worden dan hun vrouwelijke collegae.

Maar er is gerechtigheid want Rego is geridderd door de Koningin van Engeland. In 2005 ontving ze een eredoctoraat in de letteren van de Universiteit van Oxford. In 2007 organiseerde het Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía in Madrid een retrospectieve tentoonstelling van haar werk waarin alle door haar gebruikte technieken aan bod komen: schilderijen, collages, gravures en tekeningen.

Haar werk is aanwezig in de collecties van de musea zoals: het British Museum, het Metropolitan Museum of Art, de National Gallery, de Saatchi Gallery, de Tate en het Victoria and Albert Museum. En een deel van haar werk is opgenomen in een groepstentoonstelling van Portugese kunstenaars van 1900 tot 2020 in de Calouste Gulbenkian Foundation. De afgelopen jaren heeft ze diverse overzichtstentoonstellingen gehad in Dublin, London en nu in Den Haag.