Portugese joden in Amsterdam

Nederland herdenkt op 4 mei de doden uit de Tweede Wereldoorlog. Op 5 mei wordt de bevrijding gevierd. Circa 28.000 joden uit Nederland overleefden de Shoah, waarvan 800 Portugese joden. Een aantal van hen kwam op 9 mei 1945 samen voor de eerste dienst in de als door een wonder gespaard gebleven Portugese synagoge in Amsterdam.

Aan het einde van de 16de eeuw vestigden zich de eerste joden in Amsterdam, afkomstig van het Iberisch Schiereiland. In 1492 werden de joden in Spanje voor de keuze gesteld: zich laten dopen of vertrekken. Hun verdrijving stond niet op zichzelf. De aanwezigheid van joden én moslims werd door de Rooms Katholieke Kerk als een bedreiging gezien. Joden en christenen moesten van elkaar gescheiden worden.

Geschiedenis

Veel Spaanse joden vluchtten naar Portugal. Maar in 1497 trouwde de Portugese koning Manuel met de Spaanse prinses Isabella, bijgenaamd La Catholica. Toen kwam ook bijna een einde aan het joodse leven in Portugal. De gehele joodse gemeenschap werd onder dwang gedoopt. Ze werden voortaan nieuw-christenen genoemd.

Manuel kon deze economisch belangrijke groep niet missen. Portugal was een belangrijke handelsmogendheid en de joden vervulden een grote rol in de betrekkingen met de koloniën en met buitenlandse handelspartners.

De Inquisitie in Portugal liet nog tot 1540 op zich wachten en tot die tijd vonden de gedoopte joden manieren om toch – zij het vaak in het verborgene –  hun tradities in ere te houden. Zij die zich niet tot het christendom bekeerden, vertrokken voornamelijk naar het Ottomaanse Rijk en Noord-Afrika.

Een kleinere groep vertrok naar de Nederlanden, Frankrijk, Italië en Engeland. Na de val van Antwerpen in 1585 kwam deze stad weer onder Spaans bewind en vluchtten de Portugese joden naar het tolerantere Amsterdam.

De synagoge

Vanaf de tweede helft van de 17de eeuw stond Amsterdam de bouw toe van synagogen, die zichtbaar waren vanaf de straat, zoals het Hoogduitse synagogencomplex en de Portugees-Israëlitische synagoge, kortweg Esnoga of Snoge genoemd.

Op 2 augustus 1675 werd de Esnoga feestelijk ingewijd. Gebouwd op houten palen in het grondwater, op de plek waar tot de stadsuitbreiding van 1663 een nachtpost stond, de Sint Antoniespoort, en aan een voorplein, omgeven door lage bijgebouwen die de synagoge aan drie zijden omvatten. De architectuur refereert aan de Tempel van Salomo in Jeruzalem. De authentieke binnenplaats (de ‘Safra’) is bedoeld als wandelruimte voor de volwassenen en een veilige speelplaats voor de kinderen.

De inrichting volgt het iberisch-sefardisch patroon. Dit houdt in dat de banken in de lengterichting zijn geplaatst en de grenenhouten vloer – zoals vroeger in Nederland gebruikelijk – nog altijd wordt bestrooid met fijn zand om stof, vocht en vuil van het schoeisel op te nemen en loopgeluiden te dempen.

Ontwerp

Het ontwerp is van Elias Bouman, de latere Stadsbouwmeester van Amsterdam. Het gebouw kent een sobere classicistische bouwtrant, bekend als de ‘strakke stijl’ vergelijkbaar met die van de protestantse kerken uit deze periode. Het kolossale gebouw domineerde van meet af aan de omgeving. Het was de grootste synagoge ter wereld.

Nog steeds is het samen met die in Praag de enige synagoge die al zo lang haar oorspronkelijke functie vervult. Het interieur dateert grotendeels uit de bouwtijd, inclusief de koperen kaarsenkronen en -houders. Het gebouw heeft geen verwarming en elektriciteit. Voor de verlichting worden bijna 1000 kaarsen gebruikt.

Bibliotheek

In de bijgebouwen is de bibliotheek Ets Haim ondergebracht, opgericht in 1616 en een van de belangrijkste joodse bibliotheken ter wereld. De collectie werd enorm uitgebreid toen de bibliograaf en maecenas David Montezinos in 1891 zijn privécollectie schonk – sindsdien heet de bibliotheek Ets Haim – Livraria Montezinos.

De collectie bestaat uit 30.000 gedrukte werken van 1484 tot nu en 500 handschriften van 1282 tot de 20e eeuw. Alle aspecten van joodse kennis en studies, literatuur, geschiedenis en natuurwetenschappen zijn erin vertegenwoordigd. In 2003 werd de bibliotheek inclusief zijn collecties opgenomen in het UNESCO Memory of the World Register.

Andere zeer waardevolle collecties van de Esnoga vormen de eeuwenoude rituele voorwerpen, zoals torarollen en -mantels, zilveren objecten, tapijten en textiel.

Recent vond een ingrijpende restauratie van de synagoge plaats, die grotendeels de vernieuwing van de fundering omvatte. De houten dakconstructie werd hersteld, de 72 gietijzeren boogvensters vernieuwd en de geroeste onderdelen vervangen. De fraaie kroonluchters zijn schoongemaakt, gepolijst en gevernist.

De bibliotheek werd grondig gerestaureerd en er kwamen extra zitplaatsen op de vrouwengalerij in de wintersynagoge. Het oude Mendes Coutinhohuisje (woning van de vroegere samaas, de koster) werd verbouwd tot hoofdingang annex souvenirwinkel, en het mikwa (ritueel bad) gemoderniseerd.

De synagoge bevindt zich in het hart van de oude Amsterdamse Jodenbuurt en vormt samen met het Joods Historisch Museum, het JHM Kindermuseum en het monument de Hollandsche Schouwburg het Joods Cultureel Kwartier. Een bezoek is meer dan de moeite waard!