Tradities en volksgebruiken van Kerst tot Driekoningen

Dat zijn twaalf dagen. Dagen waarin de zon zijn laagste punt bereikt en even zijn adem inhoudt (het solsticium). Dagen met lekker eten of de restjes ervan. Nachten waarin de dromen die we hebben als voorspellend gezien mogen worden. Hoe wordt Oudjaar gevierd? En Nieuwjaar? Wat zijn Janeiras en Charolas? En wat is er zo excentriek aan het vieren van Driekoningen? Daar gaat het dit keer over.

Oudjaar

Ook genoemd Noite de São Silvestre of Véspera de Ano-Novo. Het wordt net zo uitbundig gevierd als overal elders in de wereld. Met knallen, vuurwerk en party’s. En met gebruiken die niet specifiek Portugees genoemd kunnen worden.

Over São Silvestre is de volgende legende populair. De maagd Maria zit aan de rand van de Atlantische Oceaan. Bedroefd en triest over de verdwijning van Atlantis. Sint Silvester nadert haar en probeert haar te troosten. Hij zegt dat hij iets zal doen wat de mensen vreugde brengt. Daarop veranderen de tranen van Maria in parels die de zee instromen. Uit een van die parels ontstaat het eiland Madeira, de Parel van de Atlantische Oceaan. En aan het firmament veranderen de tranen van Maria in zachte lichtjes. Het eerste vuurwerk!

Te middernacht eet je twaalf rozijnen of druiven. Bij iedere klokslag één. Bij iedere rozijn of druif mag je een wens doen. Of een goed voornemen bedenken voor het nieuwe jaar. Door dit te doen is het geluk voor je weggelegd in het nieuwe jaar.

Een geldstuk in de hand houden tijdens de jaarwisseling is een ander gebruik. Door dat te doen, schenk je jezelf materiële welvaart in het nieuwe jaar.

Iets anders is het van een stoel springen. Precies om middernacht. Zo’n sprong geeft aan dat je het nieuwe jaar met vaart en enthousiasme begroet. Maar opgelet: dit gebruik is gevaarlijk voor degenen die het alcoholpromillage bij zichzelf al behoorlijk hebben opgeschroefd vóór middernacht.

Nieuwe kleren horen er ook bij. Die trek je op Oudjaar aan of op Nieuwjaarsdag. Dat verschilt per gebied. Het is het symbool voor een schone start in het nieuwe jaar. Ook komt het in bepaalde plaatsen voor dat het niet om de nieuwe kleren gaat, maar om nieuw beddengoed. In weer een andere regio is het gebruik om op Oudjaarsnacht nieuw ondergoed te dragen. Voor iedereen geldt wel: er mag geen knoop missen en geen gat inzitten, bij welk kledingstuk dan ook. Dat of het dragen van opgelapte kleren brengt ongeluk in het nieuwe jaar.

In sommige streken komt het gebruik voor om het nieuwe jaar zo lawaaierig mogelijk te verwelkomen. Om de boze geesten geen kans te geven ‘mee te verhuizen’ naar het nieuwe jaar. Daarvoor wordt oud vaatwerk gebruikt, dat uit het raam wordt gegooid. Of men loopt met potten, pannen en pannendeksels op straat en maakt er een hoop kabaal mee.

Nieuwjaar

De nieuwjaarsduik hoort er helemaal bij in Portugal. Je nieuwe kleren uittrekken en hup het water in. Vooral aan de westkust in zwang, maar evengoed in de Algarve. Kouderesistente Portugezen hebben er de moed toe, gadegeslagen door een menigte die ‘het al koud krijgt bij het idee …’!

Op 1 januari is het dus Ano Novo maar ook het feest van de Solenidade de Santa Maria, Mãe de Deus. Een dag ter ere van de verheven heilige Maria, moeder van God. Een kerkelijk feest, waarbij de gelovigen in de kerk de zegen van Maria afsmeken voor het komend jaar.

Janeiras

Een bijzonder mooie landelijke traditie zijn de Janeiras, die oorspronkelijk uit Midden-Portugal komen. Hierbij lopen groepjes meestal  jonge mensen al zingend door de straten van dorpen of van buurten van huis tot huis. Zij wensen met hun liederen, de Reis, alle bewoners een goed en gezond Nieuwjaar. De Janeiras worden gezongen tussen Kerst en Driekoningen, of vanaf Driekoningen tot het eind van de maand januari. Al met al zijn het liederen die een mengsel zijn van goede wensen, van een christelijke boodschap en van seculiere teksten.

Voor wie meer wil lezen over deze traditie beveel ik een artikel van Geert Brabant van harte aan: Janeiras: van aloude traditie na kerstdag tot protestsong. Waarin hij ook schrijft over de wonderlijke populariteit van een protestlied van José Afonso in de Janeiras.

Charolas

In de Oost-Algarve worden de Charolas gezongen; ze zijn te vergelijken met de Janeiras.

Een Grupo de Charolas bestaat meestal uit twintig of meer personen. Zij begeleiden zichzelf op instrumenten als een accordeon, een viool, andere snaarinstrumenten en blaasinstrumenten. Castagnetten mogen niet ontbreken; zij zorgen voor een karakteristiek ritme dat anders is dan dat van de Janeiras.

Het repertoire bestaat uit vaste onderdelen van elkaar gescheiden door het snerpende signaal van een fluitje. Bij binnenkomst de Marcha Entrada, gevolgd door de Canto Velho. Deze laatste gaat over de geboorte van het Jezuskind. De Canto Novo, die daarop volgt, is van seculiere aard en is vaak kort tevoren gecomponeerd.

Wordt dit alles tot zover nogal plechtig gespeeld, dan volgt nu het feestelijke deel, de Valsa das Vivas. Vrolijke Improvisaties hetzij op de muziek, hetzij op de tekst. Met verwijzingen naar plaatselijke situaties. Tot slot volgt de Marcha de Saída en het uitspreken van veel beste wensen naar elkaar toe.

De Charolas worden gezongen in de Sotavento, de Oost-Algarve, in plaatsen aan de kust en in sommige plaatsen in het binnenland. In de ene plaats kun je ze beluisteren in de Casa do Povo of het Cine-Teatro, in een andere plaats wordt langs de deur gegaan, net als bij de Janeiras. Ik zag en hoorde ze op uitnodiging in Quelfes (Olhão), waar een groep op het dorpsplein stond, in de laadruimte van een vrachtwagen waarvan een deel van de zeilen was opgerold.

Janeiras en Charolas

De oorsprong van deze traditie ligt bij de Romeinen en hun god Janus. De god met een naar voren en naar achteren gekeerd gezicht. De naamgever van de maand januari. Bij de kerstening van Portugal heeft de Kerk de viering van het nieuwe licht hiervoor in de plaats gezet. Maar Charolas en Janeiras trekken zich daar niet zoveel van aan, de liederen gaan zowel over het naar achteren, als over het naar voren kijken plus over dat nieuwe licht.

6 januari

Dia de Reis Magos of Mestres do Oriente of dia da Epifania. Na de herders komen de koningen het Kind aanbidden. Zij zien een koningskind in hem; voor de herders was dat nog niet zo. De Epifanietijd gaat nu in. Wat wil zeggen dat het nieuwe jaar met zijn nieuwe kansen nu echt is begonnen. De zon begint weer te stijgen aan de hemel.

Driekoningen is de enige dag waarop de Bolo Rei terecht in het middelpunt staat.

Voor het Festa dos Reis in Vale do Salgueiro (Trás-os-Montes) heb ik onderstaande video gekozen. Om het excentrieke, het buitenissige van wat daar gebeurt; een van de karaktereigenschappen waarvan ik altijd weer geniet bij Portugezen.

Tot slot

De illustere dichter Camões  heeft nog een goed advies voor het nieuwe jaar:

Jamais haverá Ano Novo se continuarmos a copiar os erros dos anos velhos.
‘Er zal geen nieuw jaar zijn, als je de fouten van de afgelopen jaren herhaalt’.

Daar sluit ik op aan met mijn spreuk. Niet zo vermanend als die hierboven, tijden veranderen!

‘Mijn beste wensen voor het nieuwe jaar ’.
Of veel mooier gezegd:
Que as vossas realizações sejam coroadas de muito sucesso.