Natuurgeweld in de Algarve

Op 17 december 2019, raast de hevige storm Elsa over Iberië, gevolgd door Fabian. Noodweer dus! Waarover meer te vertellen valt. Want in de met ‘zongarantie’ aangeprezen Algarve kan het weer soms en vooral in de winter, zo slecht zijn dat je een paar dagen nodig hebt om ervan bij te komen.

Dat slechte weer gaat meestal samen met de Levante, de harde wind die uit het oosten waait en die je kunt vergelijken met de mistral. Om hoorndol van te worden. Ook al omdat alles rond het huis dat niet vastzit, aan de rol gaat. Denk niet dat de Algarvios er zelf geen last van hebben, dat hebben ze zeker wel. Ofschoon ze van nature geneigd zijn tegen iedere buitenlander als eerste te zeggen: wat een slecht weer hè, dat hebben we anders nooit hier in de Algarve …

Maar ook door aardbevingen, gelijk met of gevolgd door een tsunami en ander extreem slecht weer met hoosbuien, kun je in de Algarve overvallen worden.

Beestenweer Temporal

Dat was het dus, beestenweer, op afgelopen 17 december en ook in maart 2018 en in februari 2010. Allemaal stormen die vooral aan de kust en de stranden van de Algarve veel schade veroorzaakten. Die van 2010 vernielde 38 huisjes op het Ilha de Fuseta, onverwachte hulp voor de instanties die al eerder hadden aangekondigd dat alle 77 (illegale) strandhuisjes en hutjes op het eiland moesten verdwijnen.

Noodweer was het ook op 15 februari 1941 toen het slechte weer, dat zich voor de westkust van Portugal had opgebouwd, losbarstte. Het hele land had er last van, maar vooral in de Algarve veroorzaakte het natuurgeweld enorme regen- en stormschade. Zo erg dat de gevolgen ervan nog steeds van invloed zouden zijn op deze regio.

Er leven nog enkele ooggetuigen van deze ramp in de Algarve. Mensen die je kunnen vertellen hoe ze voor hun leven moesten rennen om aan de vloedgolf te ontkomen. Mensen die hun huis hebben zien instorten. Anderen die, achterom kijkend tijdens hun vlucht, zagen hoe muren werden weggevaagd door het water of vissersboten op het land getild werden. (Zo ook in Tavira, waar een paar vissers nog aan boord waren en vervolgens van boord klommen en met droge klompen op de kade stonden.) Volgens historici heeft het onweer op die zaterdag ertoe bijgedragen dat de Algarve nooit een volwaardige industrie- en handelsregio is geworden.

Want waar elders in het land de schade snel werd hersteld, duurde het in de Algarve lang voordat de schade ongedaan werd gemaakt. Om een voorbeeld te geven: vissers kregen vanuit de overheid de kans een laagrentende en langlopende lening te sluiten om hun schip weer vaarklaar te maken. Maar voordat alle paperassen waren goedgekeurd, waren er al vijf jaar verstreken.

Daar kwam dan nog bij dat door de kracht van de elementen de zeebodem omgewoeld werd, waardoor vaargeulen zich verschoven hadden. Waarmee de veiligheid van de scheepvaart in het geding was geraakt.

Niet alleen de vissers leden grote schade, de meeste plantages en andere aanplant, zoals die van groente en laag fruit, overleefden het niet. In Silves stortte een kurkfabriek volledig in; vijf andere werden zwaar beschadigd. Het meest tot de verbeelding sprekend is het feit dat er water in de machinekamer van de vuurtoren van Cabo de São Vicente drong. Niet alleen regenwater, maar ook zeewater van golven, die dus tot een hoogte van 50 meter werden opgezwiept.

Loos Alarm Falso Alarme

Als jij de zee ziet, ziet de zee jou ook. Dat zei mijn Oostfriese buurvrouw in de Algarve. De zee als een ongetemd wild dier, dat zich op je werpt wanneer je er niet op bedacht bent. Voer voor bijgelovigen misschien, maar toch?

In het begin van de jaren negentig van de vorige eeuw ontstond bij wetenschappers het vermoeden dat de Algarve overstroomd zou gaan worden door een vloedgolf. Waar het vandaan kwam? Waarschijnlijk leidde de aardbeving en tsunami in Indonesië in 1993 tot angst voor herhaling. Uiteindelijk werd er zelfs voorspeld dat het in 1998 zou gebeuren. Maar er gebeurde niets. Toch zat de schrik er wel in. Toen op 22 augustus 1999 de zee voor Portimão vreemde verschijnselen vertoonde, sloeg de paniek onmiddellijk toe. De vrees was dat er zich een gigantische golf opbouwde voor de kust en dat werd al snel een officieel bericht, waarna alle betrokken overheidsdiensten tussen Albufeira en Lagos werden gewaarschuwd en zich paraat moesten houden. Uit een ministerie in Lissabon werd gebeld naar de brandweerpost in Lagos: of ze al wisten dat er een reuzengolf in aantocht was?

Hoewel het een optische illusie bleek te zijn, werd de golf volgens kijkers ter plekke steeds hoger. Alle stranden moesten nu ontruimd worden Ook al moest men later toegeven: eigenlijk wisten we niet precies wat er werkelijk aan de hand was. Intussen werd het nieuws ook bekend bij de luchtvaartdiensten en werd het luchtverkeer omgeleid. Er waren zelfs passagiers in Faro uitgestapt die zeiden de hoge golf werkelijk gezien te hebben.

Intussen was de Polícia Marítima begonnen om alle badgasten te verordonneren het strand te verlaten en ver van het strand te blijven. Later bleek dat velen die dit bevel opvolgden, vervolgens op de boulevard of kade gingen staan om te kijken wat er zou gaan gebeuren. Anderen waren zo in paniek geraakt dat ze met gevaarlijke manoeuvres de wegen naar het achterland opreden, waarbij opvallend veel aanrijdingen plaatsvonden. Ook dat bleek dus later. Voor weer anderen was het een buitenkansje: ze zaten aan hun maaltijd in een strandrestaurant, moesten vluchten, en kwamen niet meer terug om te betalen.

Het duurde nog even, maar toen bleek het Spook aan de Horizon een bijzonder moment te zijn in de lichtbreking tussen lucht en water.

De Gouverneur van de Algarve heeft zich later officieel verontschuldigd voor de paniek. Het leidde wel tot betere noodvoorzieningen, zoals sirenes aan het strand. En een plan om de communicatie tussen de verschillende hulpdiensten te verbeteren. Want die communicatie bleek toen nog onmogelijk.

Aardbevingen Terramotos

In de roman ‘Liefde in Pangea’ van Tessa de Loo kun je lezen dat Fidel, de protagonist van het verhaal, naar de Serra de Caldeirão reist om kameleons te spotten. Een gebergte in het achterland van de Algarve dat miljoenen jaren geleden is ontstaan door een botsing tussen de Afrikaanse en Euraziatische Plaat. En dat het bewegen van die aardschollen nog altijd doorgaat. Waardoor we regelmatig uit onze illusie van een betrouwbare aarde worden wakker geschud door een nieuwe aardbeving. “Knoop het maar goed in je oren”, zegt de vader van Fidel, “alles is in beweging en niets blijft aan zichzelf gelijk.”

Dat de aarde onder onze voeten beeft, wanneer die voeten bijvoorbeeld in de Algarve staan, is evident. Omdat de Afrikaanse aardschol onder de Iberische schol schuift. Een proces dat 4 mm per jaar vordert. Gezien het feit dat de oppervlakken van de schollen niet glad maar ruw zijn, trilt de aarde. Iedere dag onmerkbaar weinig, op sommige dagen iets harder. In de jaren dat ik er woonde heb ik het een keer kunnen voelen, de sensatie van een kleine aardbeving.

De eerste grote aardbeving in de Algarve die bekend is gebleven, was die in het jaar 382. Het eiland Eriteia voor de kust van Cabo de São Vicente verdween in de golven, een paar mini-eilandjes kwamen ervoor terug.

De 18^e eeuw

Echt onderzoek naar bevingen en de gevolgen ervan begon na de bevingen van 1719 en 1722 en de allergrootste op 1 november 1755. De laatste is de ‘beroemde’ aardbeving die de inwoners van de benedenstad van Lissabon onder het puin bedolf. En verantwoordelijk was voor grote branden met veel slachtoffers.

De beving van 1719 zorgde vooral aan de westkust (Vila Nova de Portimão, Lagos, Sagres) voor grote schade.

Die van 1722 liet onder andere de klokken van de kathedraal in Faro spontaan luiden. Het epicentrum lag toen in zee tussen Faro en Tavira en Tavira werd toen ook door een tsunami getroffen.

De beving van 1755 had een zeer zelden voorkomende kracht van 9 op de Schaal van Richter en veroorzaakte immens grote schade in het hele land. Ook de naschokken, ongeveer 500 in aantal gedurende 10 maanden, waren gevaarlijk.

Al met al vielen er bij de aardbeving van 1755 in de Algarve ongeveer 1000 doden, zo is overgeleverd in de Memórias Paroquiais. Het stadje Santo António de Arenhilha verdween voorgoed in de golven en werd jaren later herbouwd als Vila Real de Santo António. Andere zwaar getroffen plaatsen waren Vila do Bispo (dat net klaar was met het herstellen van de schade van 1719 en 1722), Lagos en Portimão.

In die tijd was de Algarve evenwel tot een achtergebleven gebied gedegradeerd. Er was zelfs geen geld meer beschikbaar om een gouverneur aan te stellen. De bisschop werd daardoor feitelijk ‘de baas’ over de regio. De bisschop die zich van 1808 tot 1816 het meest opstelde als geestelijk en wereldlijk leider was  D. Francisco Gomes do Avelar. Hij restaureerde of verbeterde onder andere niet alleen kerken en kloosters, maar ook overheidsgebouwen. En de infrastructuur. (Hij liet bijvoorbeeld de Ponte Velha in Quelfes restaureren.)

De vorige eeuw

De laatst beschreven aardbevingen zijn van in 1969, 1975 en 1999. Echter, die van 1975 en 1999 waren zo zwak dat er geen verder onderzoek naar is gedaan door seismologen. De aardbeving van 28 februari 1969 was wel hevig, een beving van 8 op van de Schaal van Richter. In een paar seconden lagen hele dorpen in puin, zoals Fonte de Louzeiros bij Alcantarilha, waar van de 60 huizen er maar een overeind bleef staan. Alle kerken en gebouwen werden meteen gesloten tot nader onderzoek. Er zouden in heel Portugal tien doden zijn gevallen, maar in die tijd kon je officiële cijfers nooit geloven. Het epicentrum lag zuidwestelijk van Cabo de São Vicente bij de Gorringe Bank in de Atlantische Oceaan.

De meeste getroffen plaatsen waren behalve het hierboven genoemde dorp, Vila do Bispo (wederom) en Aljezur, maar ook het ziekenhuis van Castro Marim stortte compleet in. Er is nooit officieel bekendgemaakt wat daar de gevolgen van waren.

Tot slot

Gevaarlijk, die Algarve? Levensgevaarlijk! Als je tenminste niet alleen de natuur daarvoor verantwoordelijk houdt, maar ook de mens. Denk aan de bosbranden. Of aan het volgende voorval. Op een dag viel er een steen uit de lucht in ons zwembad. Sissend zonk hij naar de bodem. Zou er een meteoriet naar beneden gekomen zijn, vermoedde ik? Wat interessant! Mooi voor mijn stenenverzameling. Helaas, ik dook een stuk rotssteen op van zo’n twintig centimeter in het rond en tien kilo zwaar. Waar die vandaan kwam? We realiseerden ons dat we af en toe ontploffingen hadden gehoord in de afgelopen dagen. Het zou dus wel eens kunnen zijn dat er met dynamiet gewerkt werd? Voor de aanleg van een weg? En dan vliegen de brokstukken je om de oren, zo gaat dat toch?