De paus is de bisschop van Rome. Logisch dus dat pausen vroeger meestal Italianen waren. Meer recente pausen kwamen uit exotische landen als Polen, Duitsland en Argentinië.
Wordt het niet eens tijd voor een Portugese paus?
In het prachtige oude Monte Palace park in Funchal (Madeira) hangen 40 tegeltableaus die de geschiedenis van Portugal uitbeelden. Deze enorme tropische tuin is door het vochtige klimaat van Madeira van een uitzonderlijke uitbundige groenheid, de tegeltableaus zijn een leuke extra. Ik liep ze keurig in volgorde van de oudheid naar de moderne tijd af en struikelde bij de dertiende eeuw over Johannes 21, een Portugese paus!
Pedro Julião uit Lissabon!
Hoe kreeg Pedro Julião, als geboren Lissabonees, het acht eeuwen geleden voor elkaar om paus te worden? In die tijd was de reistijd van Portugal naar Rome immers lang, en communicatie traag. En het pausdom was erg populair onder Italiaanse kardinalen, want de paus had toentertijd immers een aanzienlijke wereldlijke macht. Denk alleen al aan het Verdrag van Tordesillas, waarin Spanje en Portugal de Nieuwe Wereld verdeelden, en dat werd geratificeerd door de paus.
Pedro Julião werd geboren in Lissabon in 1215, de datum is niet bekend. Hij kwam uit een gegoede familie, met banden met het Portugese koningshuis. Hij wilde eigenlijk bisschop van Lissabon worden maar zo sterk bleken de banden nu ook weer niet, en dus werd hij bisschop van Braga.
Pedro was veel meer geïnteresseerd in wetenschap dan in theologie. Al voor zijn kerkelijke carriére studeerde hij op allerlei gebieden, met een voorkeur voor medicijnen. Hij publiceerde over zijn onderzoek en werd daardoor Europawijd bekend onder de naam Petrus Hispanus. Het leidde ertoe dat Pedro enige tijd les gaf in medicijnen op de toen nog piepjonge Universiteit van Siena in Italië. En dat was uiteindelijk de reden voor paus Gregorius 10 om de recente bisschop van Braga naar Rome te verleiden, om daar een soort van zijn lijfarts te worden.
Pedro’s formele baan daar was kardinaal van Frascati, een stadje met 20.000 inwoners vlakbij Rome. Dat kardinaalschap bracht ook weer niet veel werk mee, en zo kon Pedro vrolijk verder met zijn labexperimenten. Intussen was Pedro dus ineens gepromoveerd tot kardinaal, en dat is relevant want het zijn de kardinalen die uit hun midden een nieuwe paus kiezen. In 2025 kent de rooms-katholieke kerk bijna 250 kardinalen, terwijl het college van kardinalen in 1276 er slechts twaalf telde. En daarvan overleden er twee kort na elkaar gedurende de verkiezingsprocedure. Slechts tien kardinalen die uit hun midden een nieuwe paus moesten kiezen dus.
En zo werd Pedro Julião uit Lissabon in 1276 gekozen tot paus, niet in de Sixtijnse kapel want die werd pas eeuwen later gebouwd, en hij ging ook niet wonen in het Vaticaan. De pausen in de dertiende eeuw zetelden in Viterbo, zo’n 80 kilometer buiten Rome, waar ze een pauselijk paleis hadden. Pedro Julião liet er een appartement/bibliotheek/laboratorium aanbouwen om daar ongestoord te kunnen verderwerken. En dat werd hem fataal, want binnen een jaar na zijn aantreden stortte het dak van zijn aanbouw in. Pedro Julião overleed onder het puin en was uiteindelijk maar 249 dagen paus.
Wat wij nu Italië noemen, bestaat eigenlijk pas sinds de negentiende eeuw. Het komt uiteindelijk voort uit het Romeinse rijk, maar kent een lange en rijke geschiedenis met allerlei lokale machthebbers. Stadstaatjes als Genua en Venetië deden over de gehele wereld zaken. En de paus had ook wat in de melk te brokkelen. Daarom is het niet vreemd dat diverse machtige families pausen hebben voortgebracht. De familie De Medici maar liefst vier, de Borgia’s ook drie. Rome was natuurlijk al sinds de vierde eeuw het hart van het christendom. Dat werd overigens in gang gezet door paus Damasus, die volgens sommigen geboren werd in Guimarães, wat nu Portugal is en indertijd deel uitmaakte van het Romeinse rijk. Andere bronnen zeggen weer dat hij geboren werd in Rome, uit ‘lusitaanse’ ouders. Is hij nu een Portugese paus of niet?
Jorge Mario Bergoglio uit Buenos Aires, paus Franciscus, was de 266e paus. Maar liefst 217 pausen werden geboren in het huidige Italië. Frankrijk is tweede met 16 pausen. Nederland leverde net zoals Portugal één paus (als we Damasus dus niet meetellen). Die Nederlandse paus, Adrianus de zesde, lijkt echter half Vlaams, want hij woonde en werkte 36 jaar in Leuven. Hij studeerde er theologie aan de universititeit, gaf er vervolgens les en werd er zelfs rector, alvorens uiteindelijk in Rome terecht te komen.
In de dertiende eeuw waren er geen mobiele telefoons en rammelden registratie en geschiedschrijving nogal eens, zoals uit dit verhaal wel blijkt. Maar als je in verschillende talen leest en alles op een hoop gooit, is dit wel ongeveer het verhaal van paus Pedro Julião, paus Johannes de eenentwintigste.
Merkwaardig detail overigens: er was geen paus Johannes de twintigste. Nummer 20 is waarschijnlijk overgeslagen doordat een antipaus een poos is meegeteld. Een antipaus ontstaat als twee kardinalen tegelijkertijd zeggen paus te zijn, en er niet volledige duidelijkheid is over wie nu de echte paus is. Onvoorstelbaar in onze eeuw, maar vroeger kon dat gebeuren, en werd geschiedschrijving ook rustig achteraf aangepast.
Voor wie er zelf dieper in wil duiken, vermeld ik hieronder een flink aantal bronnen.
Bronnen:
Over Pedro Julião (in het Portugees)
Over Pedro Julião (in het Engels)
Over de pausverkiezing in 1276 (in het Portugees)
Over de pausverkiezing tegenwoordig (in het Nederlands)
Over paus Damasus (in het Engels)
Over pausin Johanna (in het Nederlands)
Over paus Adrianus VI (in het Nederlands)
Weer een interessant verhaal wat mij volledig onbekend was Cees! Jij bent mooi de geschiedenis weer ingedoken, dit keer zelfs vanuit een Madeiraans tegeltableau! Dat moet je toch ook leuk vinden om te doen! Goed hoor! Dankjewel!
Interessant verhaal Cees, en nog wel door een tegeltableau op Madeira! Wat goed van je om die Pauzengeschiedenis dan uit te gaan zoeken! Dankjewel, ik ben weer wat wijzer geworden!