Aanwezig door afwezigheid

Ik vond verkiezingspamfletjes van Chega in mijn brievenbus, ook al vertelt de sticker daarop dat ik van wat voor drukwerk dan ook verschoond wens te blijven. Lidl, Continente, en andere consumentgerichte bedrijven houden zich daar keurig aan. Niet Chega, de ultrarechtse in opkomst lijkende of is het zijnde, politieke partij waar Portugal, nog niet hersteld van de enorme beschadigingen opgelopen tijdens veertig jaar van desastreus fascistisch beleid, toch echt geen behoefte aan heeft.

De langzame maar gestage groei van deze partij geeft te denken, zo ook hun ‘Lusotropische’ idealen: terug naar toen: toen ons Portugal een wereldmacht was. Over het hoofd gezien wordt dat het land al eeuwen geleden als zodanig mislukte en sindsdien enkel hijgend kon proberen zichzelf wijs te maken nog steeds van mondiale betekenis te zijn.

Krampachtig volgehouden

Ik schreef eerder over Portugal en zijn verleden als slavenhandelaar en koloniale nepmacht, nadat het land welzeker een onverwoestbare indruk had gemaakt als ‘blootlegger’ van de hele bevaarbare wereld. In mijn laatste bijdrage voor Portugal Portal over slavernij en krampachtig volgehouden kolonialisme had ik het over het niet verwerkt zijn van dat verleden, over het feit dat weinigen in Portugal ooit bij dat verleden stilstaan. Laat staan er vrijuit over te willen discussiëren. Nou, Chega wil dat best. In 2020 hield de toen nog jonge partij al een demonstratie onder het motto: Portugal is geen racistisch land! Dat was hun antwoord op Black Lives Matter, een demonstratie van de andere kant die eerder op verscheidene locaties in Portugal had plaatsgevonden. In 2021 kreeg een Chega-petitie 50.000 handtekeningen (zegt Chega); die de deportatie eiste van een van de geruchtmakendste leiders van de antiracisten, Mamadou Ba. ‘Omdat hij niet bij onze cultuur en waarden past.’ Jawel, dat stond er.

Symbolische plantage

Het project van de Angolese kunstenaar Kiluanji Kia Henda, getiteld Plantação–Prosperidade e Pesadelo (Plantation–Prosperity and Nightmare), was in 2016 de winnaar van de door de stad Lissabon en enkele stichtingen waaronder Djass – Associação de Afrodescendentes uitgeschreven competitie voor de aanbesteding van een monument voor de slachtoffers van de slavernij. Kia Henda stelde voor om een symbolische ​​plantage te installeren bestaande uit 540 sculpturale suikerrietstengels elk van drie meter hoog, uitgevoerd in zwart aluminium, in Campo das Cebolas, dichtbij de kade waar vroeger slavenschepen afmeerden en vertrokken, dichtbij wat nu Praça do Comércio heet in Lissabon. De stad had voor dit project €150.000 beschikbaar gesteld op de begroting van 2017 en zou verantwoordelijk zijn voor de productie en uitvoering van het werk. Is verantwoordelijk, zou ik moeten zeggen, want bijna vijf jaar later laat de installatie nog steeds op zich wachten. De winnende kunstenaar, Kia Henda, is niet de eerste de beste, want hij won de Frieze Artist Award 2017 in Londen en zijn project Unlimited werd voor de internationale kunstbeurs van Basel geselecteerd. Koloniale herinneringen waren ook het thema van die twee projecten.

Het project voor Lissabon verwees dus naar de slavernij, want daar ging het in de competitie om, naar de slavenarbeid van door Portugal geroofde en verhandelde zwarte Afrikanen op de (suiker)plantages in Brazilië, op de Caraïben en in het zuiden van de Verenigde Staten. “Mijn doel was de slavernij aan te kaarten en die enigszins abstract te behandelen als ‘aanwezig door afwezigheid’, omdat ik niet geloof dat zo’n transnationaal trauma direct en realistisch is weer te geven,” zei Kia Henda. Begrijpelijke taal. Hij kreeg wel kritiek te horen, ook uit de het thema welwillend gezind zijnde kring. De abstractie – het suikerriet van Kia Henda – zou voorbijgaan aan de mens, aan de slaven die ten gronde gingen aan de roof, hun onmenselijke ketening, de onvoorstelbaar wrede omstandigheden waaraan zij tijdens transporten werden blootgesteld en zou voorbijgaan aan al diegenen die zich doodwerkten op de plantages.

Indrukwekkend schouwspel

Ik zie dat niet zo. Ik vind de door Kia Henda ontworpen installatie sterk als attentietrekker naar een goeddeels verzwegen verleden en als ‘aankaarter’ van het voortduren van een mondiaal door rasverschillen gecreëerde problematiek. Ik vind het beeldend element, de suikerrietstengel rond welke de slaventransporten zo ongeveer zijn begonnen, een juiste keuze. En ik vind ook nog eens dat die verzameling van 540 identieke ‘beelden’ een indrukwekkend schouwspel zullen opleveren als ze eenmaal geplaatst zijn. Het aantal van 540 werd trouwens bepaald door het aantal jaren dat het eerste transport naar een overzeese plantage achter ons lag – althans zo zou het zijn geweest als de installatie volgens planning geplaatst was. Mijn oordeel is gebaseerd op de uitstekende virtuele presentatie van het voorstel.

Plaatsing volgens planning. Dat gebeurde dus niet. Om mij onduidelijk gebleven redenen. Was er meer negatief commentaar? Ik las ergens dat “Lissabon door het installeren van dit monument voor de slavernij zelf tot slaaf zou worden gemaakt.” Hoe kan iemand het bedenken. Ik las ook dat de laatste wisseling van burgemeester en gemeenteraad het uitstel – het afstel? – veroorzaakt heeft. Het project kwam namelijk onder aanvoering van de afgetreden burgemeester, Fernando Medina (Partido Socialista), tot wasdom. De vraag werd: wat zou zijn opvolger, Carlos Moedas (Partido Social Democrata), doen? Ik zag ook ergens dat “dit monument veel te duur dreigde te worden,” en als er één smoes geen opgeld mag doen in een land waar toch niet vaak iets binnen een begroting van de grond wordt getild, is het deze wel.

Voor de eer?

Bovendien, inderdaad, het beschikbaar gestelde bedrag is aan de wel erg lage kant voor een project van deze omvang en, na realisatie, deze impact. 540 zwart gespoten aluminium elementen en die moeten dan ook nog liefst ‘onverzettelijk’ in de grond worden geplaatst. Als ik de som probeer te maken, kom ik op nog geen €280 uit per suikerrietstengel, all-in. Dat doet mij vrezen dat de kunstenaar zelf met een fooi is afgescheept, als hij al niet voor de eer heeft moeten werken. Geldelijke ondersteuning van het project vanuit Lissabons bedrijfsleven zou mogelijk de zaak doen versnellen of over de streep trekken, maar ik kon niet ontdekken dat er tijdens de afgelopen wachttijd een bijdrage uit die hoek werd verstrekt.

Het zwart van de elementen is trouwens een verwijzing naar… u raadt het, de zwarte slaven, en tegelijk een subtiele verwijzing naar de witte suiker die de slavenarbeid opbracht, ‘het witte goud’ genoemd en ook nog eens een verwijzing naar het echte goud dat de slaven hun handelaren, verschepers en plantage-eigenaren en ook de natie, althans de Portugese vorsten, opleverden. “De locatie die werd gekozen voor de installatie van het werk kon niet meer historisch correct zijn: Lissabon werd officieel in 1512 de enige haven voor het ontschepen van slaven in het koninkrijk Portugal en de belangrijkste markt voor het kopen en verkopen van Afrikanen bevond zich in Terreiro do Paço heel dicht bij Campo das Cebolas. Maar de historische smet van Portugal als pioniersland in de slavenhandel was al in de 15^e eeuw begonnen,” schreef Djass. De Portugese Kroon stelde toen al het handelsmonopolie in zwarte mensen zeker. Djass hoopt nu op installatie in maart 2022, maar nog is niets zeker. Vooralsnog heeft de gedachte achter het concept van Kiluanji Kia Henda, ‘aanwezig door afwezigheid’, wel een erg navrante dubbele betekenis gekregen.

In de opslag

In eenzelfde impasse zijn andere kunstprojecten geraakt die de aandacht moeten vestigen op de Afrikaanse geschiedenis van Lissabon. Het gaat bijvoorbeeld om de buste van pater Paulino, ‘Pai Paulino’, die gedacht werd in Largo de São Domingos naast Rossio te worden geïnstalleerd. Het beeld is van de hand van de Mozambikaanse beeldhouwer Frank Arroni Ntaluma, die zich liet inspireren door een faiencewerk van Rafael Bordalo Pinheiro. Pater Paulino was een bevrijde slaaf en een populaire figuur in het 19e-eeuwse Lissabon die als bemiddelaar naar voren trad in conflicten waarbij Afrikanen betrokken waren en bij het aan de kaak stellen van de almaar voortdurende illegale slavernij.

De initiatiefnemer was de stichting Batoto Yetu, die ook achter een project stond van de plaatsing van 20 toponymische stenen c.q. plaquettes in zes stadswijken van Lissabon met teksten die de vroegere aanwezigheid verklaren van (al dan niet bevrijde) slaven in die wijken. Die wijzen er ook op dat in de 16e eeuw de Afrikaanse bevolking maar liefst tien procent van de totale stadsbevolking uitmaakte. De gedenkteksten zijn geschreven door Isabel Castro Henriques die al haar halve leven onderzoek doet naar de Portugees-Afrikaanse geschiedenis en daarover onderwijst en schrijft. Voor zover ik kon achterhalen zijn ook deze bescheiden monumenten wel vervaardigd, maar nooit uit de opslag gekomen. Batoto Yeto zou op zoek zijn naar alternatieve locaties en steun van particulieren of uit het bedrijfsleven om plaatsing te verzekeren.

Geen uitvluchten

Er zijn in Portugal weinig expliciete verwijzingen, monumenten of gedenktekens te vinden over de voortrekkersrol van de Portugezen in de trans-Atlantische slavenhandel die tot de onvrijwillige verhuizing van minstens twaalf miljoen Afrikanen leidde en tot de dood tijdens verscheping of in gevangenschap van een onbekend aantal anderen. Uit Angola alleen al verdwenen vier miljoen Afrikanen, terwijl de bevolking van het Portugese moederland in die tijd net één miljoen telde… “De Afrikaanse mens was eeuwenlang een object,” schreef Djass. Volgens Kia Henda kan de verzoening met het slavernijverleden van het Portugese koloniale rijk alleen plaatsvinden “als eerst de misstanden worden erkend die eeuwenlang hebben voortgeduurd. Er moet een eind komen aan de uitvluchten. Besef wel: de moderne wereld zou niet bestaan ​​hebben als er geen slavernij was geweest. De rijkdommen van het westen werden gebouwd over de ruggen van zwarte mensen.”

Zijn bijdrage aan het opstarten van de discussie over slavernij ziet Kia Hendra bovendien als van belang voor het gaande houden van het collectief gesprek over onderdrukking en discriminatie in het algemeen. Hou mij ten goede: het kan best zo zijn dat Portugal Portal net te laat is met het publiceren van dit relaas. Als de genoemde monumenten in maart of april plotseling zijn te vinden daar waar ze in Lissabon een plaats aangewezen kregen, nou, dan ben ik enkel blij dat het uitstel geen afstel werd. Dan is er weer iets nieuws, iets moois en belangrijks om naar uit te kijken bij een bezoek aan de stad. 25 maart is trouwens de Dag van de Herinnering aan de Slachtoffers van de Trans-Atlantische Slavenhandel.

Imperialistische piraterij

Luís de Camões zag het in de 16e eeuw allemaal al fout gaan. In zijn Os Lusíadas liet hij een grijsaard aan het woord die op de kade van Lissabon zeelui toesprak. Die gingen aan boord van het schip van ontdekkingsreiziger Vasco da Gama. De oude man voorspelde ‘imperialistische piraterij’. En wat een gelijk kreeg hij.

O trots van macht! O futiele lust

Voor de ijdelheid die bekend staat als roem!

Die holle verwaandheid die zichzelf opblaast

En die de volksmond ‘eer’ noemt!

Wat een straf, wat een poëtische rechtvaardigheid,

Eist u van de zielen die u volgen!

Tot welk een dood, welk een ellende veroordeelt u

Uw helden! Wat een leed doet u hen aan! 

Naar welke nieuwe catastrofes bent u van plan

Dit koninkrijk en deze mensen mee te slepen?

Welke gevaren, welke dood heeft u in petto,

Onder wat voor breedsprakig argument?

Naar welke visioenen van koninkrijken en goudmijnen

Zal uw onfeilbare leiding hen brengen?

Welke roem belooft u hen? Welke verzinsels?

Welke veroveringen en rijkdommen? Welke glorie?

De waarschuwende voorspellingen die Camões aan dovemansoren richtte (hier in mijn vertaling) bleven in de jaren, in de eeuwen na verschijning van Os Lusíadas keer op keer uitkomen. Na de ontdekkingen volgden de vernietigingen en uitbuitingen, de genocide en de slavernij, de oorlogen en het post-traumatisch lijden. Ook onder de afgezanten van de eigen bevolking. De weemoed waarmee Chega naar dat verleden terugkijkt, lijkt daar geen rekening mee te houden.