Alma Viva – filmrecensie

Alma Viva (2022) speelt zich af in een van die grotendeels leeggelopen dorpen in het Portugese achterland, waar je behalve op feestdagen en bij kermissen, op een willekeurige middag waarschijnlijk geen alma viva (levende ziel) aantreft. Maar intussen, onder de oppervlakte, gist en borrelt er van alles.

Toen ik naar de bioscoop ging voor de Ierse film The Quiet Girl, kreeg ik in het voorprogramma een trailer van de Portugese film Alma Viva te zien. De laatste zin van een artikel over deze film in de Filmkrant (#456, april 2023) luidt: ‘De jonge acteur Lua Michel draagt de film door haar gelaagde, zwijgzame spel.’ Hoe toepasselijk dat ik de trailer van Alma Viva juist voorafgaand aan deze Ierse film zag, waarin een ander zwijgzaam meisje van ongeveer dezelfde leeftijd de hoofdrol speelt. Beide films spelen zich af in een tamelijk geïsoleerd ruraal gebied en de gebeurtenissen worden gezien vanuit het perspectief van het jonge meisje, dat meer meekrijgt van wat er gebeurt dan je zou denken, maar niet alles begrijpt en aan de interpretatie van wat ze ziet soms een eigen draai geeft.

Maar de verschillen tussen beide films zijn groter dan de overeenkomsten, al was het maar omdat anders dan in de Ierse film in Alma Viva het dorpsleven met zijn bewoners permanent prominent aanwezig is.

Vetes, roddels en geheimen

De film speelt zich af in zo’n dorp waar iedereen elkaar kent, niets geheim blijft, waar wordt geroddeld en vreemdgegaan, waar achterdocht en kinnesinne heersen, waar familievetes en andere ruzies een gegeven zijn. In zo’n heel gewoon, heel authentiek neergezet dorp logeert het meisje Salomé bij haar oma. Haar ouders behoren tot de velen die zulke dorpen ‘ontvlucht’ zijn en wonen en werken in het buitenland, in dit geval Frankrijk. Overigens speelt de film aan het eind van de vorige eeuw, althans te zien aan oma’s tv en Salomés walkman (met cassettebandje), hoewel de auto van de rijke oom me aan het twijfelen brengt.

Magisch-realisme

In de synopsis van de film, in een bespreking in de Filmkrant en in de recensie in NRC (alleen voor abonnees: Dana Linssen in NRC, 18 april 2023) wordt gesproken van een magisch-realistische film. De schrik sloeg mij om het hart, omdat ik moest denken aan de magisch-realistische film Het stenen vlot (2002; naar  het boek van José Saramago: A jangada de pedra, 1986) waarin het Iberisch schiereiland losscheurt van het Europese vasteland en op drift raakt. Magisch en vol symboliek, zij het natuurlijk weinig realistisch. Het is zonder meer wel een bijzondere en fraaie film voor cinefielen en liefhebbers van gedachte-experimenten, maar net als bijvoorbeeld de films van Peter Greenaway, niet ieders cup of tea. Na het zien van de trailer verwachtte ik heel iets anders.

Bijgeloof

En in die verwachting werd ik niet teleurgesteld. Er is eerlijk gezegd weinig magisch-realistisch’ aan Alma Viva. Het verhaal staat rotsvast geworteld in Trás-os-Montes, het land achter de bergen. Terecht is er veel aandacht voor het rooms-katholieke geloof waarvan Portugal sowieso doordesemd is. En wat ligt er dichter bij geloof dan bijgeloof? Het geloven in de Maagd Maria – er worden weesgegroetjes gebeden dat het een aard heeft – ligt ook weer niet zo ver van het geloven in geesten. Mooi is het lied dat oma en Salomé zingen aan São Jorge, waarin ze hem vragen hen te verdedigen en beschermen tegen kwade geesten. Na oma’s overlijden gaat Salomé naar het kapelletje van een houten Sint Joris en vraagt ze hem verwijtend waarom hij haar oma niet beschermd heeft.

Gebruiken en tradities

Oude gebruiken en tradities zijn in dorpsgemeenschappen als deze nog springlevend. Als er dingen gebeuren die niet een-twee-drie  verklaarbaar zijn, zóékt men er een verklaring voor en worden ‘schuldigen’ aangewezen. Van Salomés oma wordt gezegd dat ze een heks is – zonder dat daar veel aanleiding voor is. Salomé zelf wordt een ‘vreemd kind’ genoemd, en voor sommigen is het dan maar een kleine stap naar ‘duivels kind’: ze is bezeten! In de recensie in NRC schrijft Dana Linssen: ‘Onder de pre-christelijke volksverhalen over duivels die door de straten achter meisjes aanzitten, schuilt een heel systeem van regels om vrouwen onder de plak te houden.’ Salomés blinde oom verwoordt het als volgt: ‘Vroeg of laat wordt elke onafhankelijke vrouw als heks gezien’.

‘Zien’

Die blinde oom, de kennelijk ongetrouwde zoon van oma die altijd bij zijn moeder is blijven wonen, maakt een wat schlemielige indruk, maar hij is bepaald niet achterlijk. Hij deed mij denken aan de blinde zus in de fameuze film Don’t look now (1973) die niet kan zien maar wel helderziend is, en aan ‘De blinde fotograaf’ in W.F. Hermans’ verhaal, die zegt dat hij weliswaar niet kan kijken, maar wel kan zien. Na het overlijden van zijn moeder troost de blinde oom anderen met het niet bijster originele ‘É a vida’ (c’est la vie), wat veel Portugezen in de mond bestorven ligt. Maar deze is dan weer heel diep: ‘De levenden sluiten de ogen van de doden, maar de doden openen de ogen van de levenden’. Salomé ziet soms ook dingen die er niet zijn: haar overleden oma verschijnt aan haar. Maar ze fluistert haar opgebaarde avó later in het oor: ‘Ik hou meer van u dan er sterren aan de hemel staan, maar wilt u me nu met rust laten, ik wil geen heks meer zijn’. En dat helpt.

Zonder het einde van de film te verklappen: de begrafenis van oma terwijl het dorp vanwege een nabije bosbrand geëvacueerd wordt, levert een aantal schitterende tragikomische scènes op. En aan het eind is er verlossing – waar overigens niets bovennatuurlijks aan is, of het moest de timing zijn.

Alma Viva heeft in eigen land een indrukwekkende rij prijzen en nominaties gekregen – hoewel ik me afvraag hoeveel concurrerende films er in 2022 waren. Maar ook op festivals in Saint-Jean-de-Luz, Valladolid, Marrakech en São Paulo gooiden regisseur Cristèle Alves Meira en haar debuutfilm (!) hoge ogen. De film is ingestuurd voor de Oscars voor beste niet-Engelstalige film. Ik voor mij vind de beoordelingen van IMDb (6,8/10 bij 211 stemmen), Moviemeter (2,67/5 bij 6 stemmen) en filmblog De Protagonisten (2,5/5) aan de zuinige kant (meetmoment 21 april 2023). Ik zou de film een waardering van 8/10 toekennen, waarmee ik dan op één lijn zit met de beoordeling in NRC die 4 van maximaal 5 ballen geeft.

Een dvd is aangekondigd door Midas Filmes, maar wie er Nederlandse ondertitels bij wil, moet waarschijnlijk afwachten of er ook een dvd in Nederland of België verschijnt. Dat laatste zou wel voor de hand liggen, omdat de film geldt als een product van Portugal, Frankrijk en België.

Voor de liefhebber staan hieronder links van interviews (Franstalig) met de regisseur Cristèle Alves Meira.

• https://www.youtube.com/watch?v=3wqOd9Y9nU0 (2:38 min.)
• https://www.youtube.com/watch?v=ONnymolNprs (19:20 min.)
• https://www.youtube.com/watch?v=2qn1JRLyZsQ (met Engelse ondertitels, 5:24 min.)