Voor Portugalgangers is Gerrit Komrij vast geen onbekende. Zijn boek Over de bergen is waarschijnlijk bij veel mensen bekend. De titel Over de bergen heeft meteen al iets mysterieus, zeker voor vlakkelanders uit Nederland. Je kijkt in je gedachten naar de bergen en vraagt je af wat daarachter zal zijn. Het is opvallend dat Portugal een provincie heeft die ‘Achter de bergen’ (Trás-os-Montes) heet. Die naam heeft al een stuk isolement in zich.
Dat is dan ook precies waar Komrij over schrijft. In Over de bergen trekt Pedro Sousa e Silva, die genoeg heeft van het societyleven in Lissabon, naar die verre provincie, waar zijn voorouders een landhuis hadden. De reis duurt negen uur en als Pedro in een boemeltrein het laatste stuk aflegt van Porto naar het oosten, kan hij aan de passagiers zien dat hij in een andere wereld terechtkomt. Pedro heeft de indruk dat hij vanaf een zeker moment alles voor het eerst meemaakt.
Het landhuis is verpacht aan een stichting onder leiding van een pater en Pedro werpt zich met verve op het opknappen van het huis en het helpen van de stichting. Hij voelt zich thuis in het oude landhuis en vindt ook zijn plaats in de lokale samenleving.
Zo’n driekwart van het boek gaat over hoe Pedro het huis, het personeel, het dorp, de mensen en de streek leert kennen. Komrij beschrijft mooi hoe de traditionele samenleving in het binnenland van Portugal ook na de Anjerrevolutie van 1974 grotendeels bleef bestaan. Hij weet ook de mist en nevel en de ruigte van de bergen goed te treffen.
Zo neemt de schrijver de lezer mee op een bijna idyllische reis. Iets van die idylle is het, die veel Nederlanders in Portugal aantrekt: het gevoel van eenvoud, authenticiteit, geen jachtige moderniteit, maar traditie, gemeenschapszin. Dat is ook wat Pedro naar het binnenland brengt.
In het laatste deel van het boek verandert het beeld van de dorpssamenleving in Sampaio totaal. Pedro ontdekt dat in de wereld, waar hij zich zo in thuis voelde, zo’n beetje iedereen ieder ander wantrouwt en probeert een loer te draaien. De stichting van de pater blijkt frauduleus te zijn en het geld van Pedro is op vele manieren misbruikt. Zo stak de pater het overgrote deel van het loon van het dienstmeisje, dat hij voor Pedro zou betalen, in eigen zak. De stichting huurde zigeuners in voor het werk op het land in plaats van de dorpelingen, omdat zigeuners goedkoper zijn. Als Pedro daar tegenin gaat en orde op zaken wil stellen, stoot hij hard, heel hard zijn hoofd.
Alles bij elkaar is het geen opwekkend verhaal, maar misschien wel een goede correctie op het soms wat al te zonnige beeld dat Nederlanders hebben van het traditionele Portugese leven. Iemand met familie op het Groningse platteland vertelde mij dat ook daar onder de plattelanders de onderlinge haat en nijd vaak heel sterk zijn.
Ondanks de domper van het ineenstorten van het idyllische beeld van Pedro, is Over de bergen een mooi, sfeervol boek. Ik herlas het voor deze recensie na twintig jaar opnieuw en vond het nog steeds een boeiend boek. Je leeft mee met Pedro en wenst hem alle goeds in zijn project met het oude huis, de stichting en, zeg maar, zijn inburgering. Pedro’s teleurstelling en ontgoocheling zijn ook die van de lezer.
Komrij verhuisde in de jaren ’80 van de vorige eeuw naar Portugal, dat toen nog geen lid was van de Europese Gemeenschap (later Unie). Ik deed mijn gang door de bureaucratie ongeveer gelijk met hem. Komrij schreef daar zeer vermakelijke stukjes over op de achterpagina van NRC Handelsblad. Daarin deed hij de werkelijkheid nogal eens geweld aan, waardoor hij Portugal soms onterecht wegzette als een dom en provinciaals land. Er waren, zeker toen, wel argumenten om Portugal op sommige punten wat primitief te vinden, maar vaak niet vanwege de argumenten van Komrij. Die stukjes zijn gebundeld in Een zakenlunch in Sintra.
Gerrit Komrij overleed op 5 juli 2012 in Amsterdam. Hij ligt begraven in Vila Pouca da Beira, Portugal, het dorp waar hij 24 jaar lang met zijn partner Charles Hofman gewoond heeft.
Meer artikelen van Bert Ernste staan op zijn website.
Dit artikel werd oorspronkelijk en vrijwel identiek gepubliceerd op in 2012 op zowel Portugal Portal als in het magazine Blik op Portugal.
Prachtig boek en gelukkig heb ik het al gelezen. Want, dat u in de alinea die begint met ‘In het laatste deel…..’ de clue weggeeft is voor toekomstige lezers jammer. Het begin van uw boekbespreking nodigt direct uit tot het lezen van dit boek. Ik hoop dat u de redactie wilt vragen die alinea te schrappen. Voor mij was het als het lezen van een thriller, je voelt langzamerhand komen dat het fout moet gaan maar weet niet hoe of waar. Dat is nu helaas vooraf al duidelijk.
Heerlijk boek! Ik heb na het lezen ervan ook zijn boek Brieven uit Alvites gelezen. Daar lees je de belevenissen van Gerrit en Charles zelf, inclusief hun overhaaste aftocht en de redenen daarvoor. Dan besef je dat Over de bergen minder fictief is dan ik dacht! Uiteraard maakt Komrij ruim gebruik van de ‘dichterlijke vrijheid’ maar in de kern zijn er veel overeenkomsten tussen de boeken. Ook een aanrader dus maar wel in de juiste volgorde: Over de bergen eerst.
Denk dat het al meer dan 30 jaar geleden is dat ik het boek heb gelezen.
Dit artikel vormt voor mij een aansporing om het boek weer eens uit de kast te pakken. Dank daarvoor.
Het is belangrijk om de nagedachtenis aan het fenomeen Komrij levend te houden.
Een tragische realistische roman over Portugal en het verborgen fascisme dat nog steeds leeft. Prachtig boek.