Ga met Magellaan de wereld rond!

Ferdinand Magellaan (hij heet in het Portugees: Fernão de Magalhães en in het Spaans: Hernando de Magallanes) was een Portugese avonturier, die voor Spanje de eerste zeiltocht om de wereld maakte. Hij stierf daarbij zelf op de Filipijnen.

Zijn jonge jaren

Magellaan werd rond 1480 geboren in Porto, uit een adellijke Portugese familie. Hij werd opgeleid tot een bekwaam zeeman. In 1505 voer hij naar India met de vloot van Dom Francisco de Almeida, de eerste Portugese onderkoning in Azië.

Hij liet zich in 1509 van zijn beste kant zien tijdens de eerste Portugese trip naar Malakka. Hij had net op tijd door dat een groep Malakkers, gewapend met krissen, de vloot wilden aanvallen. De Portugezen konden de Malakkers van de schepen afslaan. Maar hun vrienden op het land werden allemaal vermoord. De enige die het overleefde was zijn neef en maatje Francisco Serrão. Magellaan redde hem door hem met een roeiboot van het strand te halen. Magellaan werd voor zijn dappere daad beloond met een promotie tot officier.

Magellaan en Serrão waren er twee jaar later weer bij toen Albuquerque Malakka veroverde. Magellaan ging daarna terug naar Portugal, terwijl Serrão in december 1511 naar de Banda-eilanden ging. Na een schipbreuk kwam hij als eerste Europeaan op de beroemde Specerijeneilanden. Serrão ging werken voor de Sultan van Ternate. Serrão’s brieven aan Magellaan vertelden hem veel over de Molukken en maakten hem enthousiast om daar ook heen te gaan. In zijn laatste brief aan Serrão beloofde Magellaan dat hij snel weer bij hem zou zijn, via Portugal, of op een andere manier. Maar dat ging niet door.

Na terugkeer in Portugal ging Magellaan mee met een expeditie naar Marokko. In 1514 raakte hij daar gewond, waardoor hij voor altijd mank liep. In de verdere oorlog met de Moren was hij kwartiermeester. Hij werd ervan beschuldigd dat hij spullen van de buit had terugverkocht aan de Moren. Hij werd wel vrijgesproken in zijn proces, maar zijn relatie met koning Emanuel I van Portugal bleef slecht. Na veel zeuren kreeg Magellaan eindelijk een gesprek met Emanuel. Hij vroeg om meer geld en een baan als kapitein op een schip naar Indië. Emanuel zei nee tegen allebei. Toen Magellaan vroeg of hij dan ergens anders mocht werken, zei de koning, dat het hem niks kon schelen wat hij deed.

Een jaar later, in oktober 1517, gingen Magellaan en zijn vriend, de rekenaar en landmeter Rui Faleiro, naar het Spaanse hof. Ze wisten keizer Karel V al snel over te halen om een expeditie te steunen, die via het westen naar de Molukken zou gaan.

Reis om de wereld

Waarom die expeditie?

In 1494 hadden Spanje en Portugal een afspraak gemaakt over de verdeling van de wereld buiten Europa. Dit heette het Verdrag van Tordesillas. In dit verdrag werd een grens gedefinieerd ruim 2.000 kilometer ten westen van de Kaapverdische Eilanden tussen de Portugee en de Spaanse invloedssfeer. Dit was ongeveer halverwege de westelijkste Portugese gebieden en de nieuwe Spaanse ontdekkingen in het Caraïbisch gebied door Christoffel Columbus. De lijn komt volgens moderne berekeningen neer op de meridiaan van 46 graden westerlengte en loopt dwars door Brazilië. Het westelijke deel van de wereld was dus voor Spanje, het oostelijke voor Portugal. Aan de andere kant van de wereld kwamen de twee delen natuurlijk ook weer bij elkaar. Maar waar precies was in eerste instantie niet duidelijk. Het verdrag van Tordesillas werd in 1529 aangevuld, toen bleek dat de wereld rond was, in het Verdrag van Zaragoza.

Je zou denken dat de Spanjaarden en de Portugezen elkaar wel uit de weg zouden gaan, zo ver van huis. Maar nee hoor, ze zaten elkaar ook in de Oost flink dwars. Ze wilden allebei de peper en de nootmuskaat uit de Molukken hebben. Ze claimden allebei dat die eilanden van hen waren. Volgens het Verdrag van Tordesillas mocht Spanje alleen via het westen naar de Molukken varen en Portugal alleen via het oosten. Dus toen Magellaan met het idee kwam om een westelijke route te zoeken, vond hij in Spanje meer gehoor dan in Portugal.

Columbus dacht dat hij Indië had bereikt toen hij de oceaan overstak, maar later bleek dat er nog een heel continent tussen lag. In 1513 zag Vasco Núñez de Balboa als eerste Europeaan de zee aan de andere kant van Amerika. Hij was in Panama. Er moest ergens een doorgang zijn naar die zee, dacht hij. Juan Díaz de Solís had er al naar gezocht bij de Rio de la Plata, maar niks gevonden. Magellaan wist zeker dat hij de doorgang wel zou vinden, en dat het daarna een eitje zou zijn om naar de Molukken te zeilen.

Vertrek en oversteek van de Atlantische Oceaan

Op 20 september 1519 ging Magellaan op pad met vijf schepen: de Trinidad, de San Antonio, de Concepción, de Victoria en de Santiago. Het waren niet al te grote schepen, tussen de 75 en 110 ton. Er gingen 237 man mee, waaronder de Italiaan Antonio Pigafetta. Hij heeft alles opgeschreven wat er gebeurde. Dat was maar goed ook, want het was een spannende reis. Magellaan was een Portugees, en de Spaanse kapiteins vertrouwden hem niet.

Magellaan was bang dat de Portugezen hem zouden aanvallen, dus hij voer eerst naar het zuiden, naar de Kaapverdische Eilanden. Daarna ging hij naar Brazilië, waar hij in december 1519 een paar weken bleef in Rio de Janeiro. In januari 1520 kwam hij bij de Río de la Plata, maar daar was geen doorgang. Hij ging verder naar het zuiden, langs de kust van Patagonië. Daar waaide het hard en was het koud. Hij moest daar zes maanden blijven, in de baai van San Julián. Daar kreeg hij ook nog eens een opstand op drie schepen. Hij sloeg de muiterij neer door de schepen een voor een te overmeesteren. Sommige muiters werden gedood. Twee werden achtergelaten toen hij weer vertrok. Een van de schepen, de Santiago, was ook nog vergaan tijdens een verkenningstocht. Op 17 oktober ging hij weer verder zoeken naar de doorgang.

Doorsteek naar de Stille Oceaan

Op 21 oktober 1520 had hij geluk. Hij vond een opening op 52 graden zuiderbreedte. Dat was de zeestraat tussen Vuurland en het vasteland van Zuid-Amerika. Die straat heet nu de Straat Magellaan, maar hij noemde hem de Allerheiligenstraat. Het was niet makkelijk om door de straat te varen. Hij was smal en kronkelig en er stonden harde winden. Een van de schepen, de San Antonio, ging er stiekem vandoor en ging terug naar Spanje. Het schip nam ook nog een hoop voorraden mee. Magellaan kwam na 38 dagen en 600 km varen bij de Stille Oceaan. Hij had nog maar drie schepen over. Hij ging de oceaan op, die nog nooit door een Europeaan was overgestoken. Hij voer naar het noordwesten en had de wind en de stroming mee. Hij zag geen enkel eiland van Polynesië. Ze kwamen dus niet langs de gevaarlijke koraalriffen, maar misten ook mogelijkheden om de proviand aan te vullen.

Pigafetta beschreef de barre tocht als volgt:

Op woensdag 28 november 1520 verlieten we de zeestraat en voeren we de Stille Oceaan op, waar we drie maanden en twintig dagen verbleven zonder proviand of andere verversingen aan boord te nemen; we aten slechts verpulverde beschuit vol wormen die stonk naar de urine van de ratten die ervan hadden gevreten. En we dronken voortdurend verontreinigd, geel water. We aten ook runderhuiden, die door de zon, de regen en de wind zeer hard waren geworden. We dompelden ze vier of vijf dagen in zee, braadden ze kort op kolen en aten ze zo. En van de ratten, die voor een halve dukaat per stuk werden verkocht, konden sommigen van ons niet genoeg krijgen. Afgezien van genoemde kwalen was nog het ergste dat het tandvlees in boven- en onderkaak van de meeste mannen opzette, zodat ze niet konden eten. En zo stierven negenentwintig van onze mannen. Maar afgezien van de doden kregen vijfentwintig of dertig van onze mannen allerlei kwalen in de armen, benen of andere lichaamsdelen, zodat er nog maar erg weinig gezonden overbleven.

Het gebrek aan vers voedsel en aan vitamine C veroorzaakte de door Pigafetta beschreven scheurbuik. Uiteindelijk kon de vloot bij Guam in de Marianen-archipel het anker uitgooien om verse voorraden in te nemen. Magellaan doopte deze nieuwe ontdekking Islas de Ladrones, Dieveneilanden, omdat de bewoners de ruilhandel erg ruimhartig invulden. Vooral ijzerwerk was erg gewild.

Gedood in de Filipijnen

Magellaan vervolgde na enkele dagen de reis westwaarts. Op 7 april 1521 bereikte de vloot het eiland Cebu van de Filipijnen. Een van de opvarenden was de Maleise slaaf Enrique uit Malakka, die het Maleis van de opvarenden van een tegemoetkomende boot verstond. De aarde was dus gerond. Magellaan knoopte met verschillende lokale heersers vriendschappelijke betrekkingen aan. Maar na enige tijd dwong hij ze steeds vaker met geweld zich te bekeren tot het christendom. Lapu-Lapu, een hoofdman van het eiland Mactan, weigerde zich te bekeren. Op 27 april werden Magellaan en 49 manschappen op het strand van Mactan aangevallen door Lapu-Lapu en 1500 van zijn mannen. Tijdens deze confrontatie werd Magellaan in de branding met een bamboespeer gedood.

De resterende Spanjaarden trokken verder. Ze verbrandden de Concepción omdat er niet genoeg bemanning meer voor was. Zes maanden zwierven de Trinidad en de Victoria door de archipel onder leiding van de Spaanse zeeman Juan Sebastián Elcano. Op 8 november 1521 bereikten beide schepen het Molukse eiland Tidore.

Terugreis over de Indische Oceaan

Uiteindelijk voltooide slechts één schip de reis rond de wereld. De Trinidad begon te lekken bij vertrek uit Tidore en moest eerst worden gerepareerd. Later viel dit schip in Portugese handen. De zwaar gehavende Victoria kwam op 6 september 1522 in Spanje aan. Vanaf Timor hadden ze 149 dagen en 18.000 kilometer zonder te stoppen naar de Kaapverdische Eilanden gezeild. Bij het ronden van Kaap de Goede Hoop hadden ze negen weken tegen winterse stormen moeten opboksen. Achttien van de zestig opvarenden waren bij aankomst nog in leven. De rest was ten prooi gevallen aan scheurbuik of op de Kaapverdische Eilanden gevangengenomen door de Portugezen.

Na hun terugkeer werd de resterende bemanning geïnterviewd door Fernão de Oliveira, die het verhaal optekende en publiceerde. Dit handschrift is voorjaar 2023 door de UNESCO toegevoegd aan het programma Memory of the world. De universiteitsbibliotheek van Leiden heeft een vertaling en een copie van het orgineel.

Het gebruik van de naam Magellaan en de controverse

Verscheidene objecten zijn vernoemd naar Magellaan.
De Straat Magellaan, zoals eerder gemeld, is een zeestraat in het zuidelijkste deel van Zuid-Amerika van de Atlantische naar de Stille Oceaan en is genoemd naar de ontdekkingsreiziger.
Twee stergroepen, die opvallend schitteren boven het zuidelijk halfrond, worden de Grote en Kleine Magelhaense Wolken genoemd.
De magelhaenpinguïn dankt zijn naam ook aan Magellaan.

Recent heeft de astronoom Mia de los Reyes in een artikel in het tijdschrift APS Physics  voorgesteld om de naam van de Magelhaense wolken te hernoemen. De los Reyes stelt dat Magellaan een moordenaar was die inheemse volkeren tot slaaf maakte en huizen verbrandde tijdens zijn reizen. Zijn naam zou niet langer geassocieerd mogen worden met de sterrenwolken. Professor David Hogg van de New York University geeft een andere reden om de naam van de wolken te veranderen. ‘Het voornaamste probleem is dat de wolken niet zijn ontdekking zijn’, vertelde hij aan de website Space.