De Portugese auteur van een piratencode

Piraterij is een van de oudste beroepen ter wereld en bestaat waarschijnlijk al sinds de eerste schepen gingen varen. Piraten waren al eeuwen vóór Christus actief op de Middellandse Zee en ook de Vikingen, in de 8e tot de 12e eeuw na Christus, zijn bekende voorbeelden. In Azië en de Caraïben, rond de Canarische eilanden, in Noord-Amerika en de Perzische Golf, eigenlijk waren zeerovers overal druk doende.

De periode van ongeveer einde 17e eeuw tot begin 18e eeuw wordt ook De Gouden Eeuw van Piraterij genoemd. Piraterij was toen op zijn hoogtepunt in verschillende wereldzeeën. De bekendste piraten uit die tijd waren afkomstig uit Engeland, Frankrijk, Spanje en de Caraïben. Er zijn maar enkele bekende Portugese zeerovers die in historische verslagen genoemd worden. Portugese zeelieden sloten zich aan bij piratenbendes, vaak als migrant avant la lettre. Ze konden zich aansluiten bij multinationale piratengroepen die opereerden in verschillende delen van de wereld, zoals in de Caraïben, de Indische Oceaan en de West-Afrikaanse kust.

Kaapvaart

Een bijzondere vorm van piraterij was de kaapvaart. Een kaper-kapitein van een (particulier) schip kreeg toestemming van een land om schepen van vijandige landen aan te vallen en hun lading in beslag te nemen. Deze toestemming werd gegeven in de vorm van een kaperbrief. Een groot deel van de buit van deze kaapvaart moest de kaper afstaan aan het land dat hem die toestemming had verleend. Kapen was misschien de facto maar niet de jure hetzelfde als piraterij of zeeroverij. Een kaper overviel schepen van landen, die met zijn land in oorlog waren. Zijn kaperbrief was in essentie een zeeroverij-vergunning, die hem beschermde tegen vervolging wegens piraterij. De bescherming gold echter alleen in het land dat de kaperbrief had uitgevaardigd. Werd de kaper door de vijand gearresteerd, dan volgde meestal een veroordeling tot de doodstraf wegens piraterij.

Portugal en de kaapvaart

Portugese kaapvaart werd gebruikelijk in de 14e eeuw, toen koning Dom Dinis zeekapitein Manuel Pessanha inhuurde voor de verovering van vijandelijke schepen. Pessanha mocht een vijfde van de veroverde buit plus de schepen en wapens houden. Een van de belangrijkste doelstellingen van de Portugese koning was om de Straat van Gibraltar te beheersen om de Moorse piraten te bestrijden. Zo zou het domineren van deze zee-engte een belangrijke voorwaarde zijn voor het creëren van een handelspost in Ceuta aan de Noord-Afrikaanse kust. De Portugese kaapvaart streed vooral tegen het Moorse koninkrijk Granada, in Zuid-Spanje.

Ook de Portugezen zelf hadden last van piraterij. In 1446 kwamen de rechtbanken bijeen in Lissabon. Kooplieden uit de Algarve, vertegenwoordigd door reders uit Tavira, klaagden over de vervolging en plunderingen die gewapende landgenoten hen toebrachten, waardoor de Algarve haar belang in de kustscheepvaart verloor.

De beroemdste Portugese piraat

Bartolomeu Português leefde in de 17e eeuw. Hij werd geboren in Portugal, maar verliet al op jonge leeftijd zijn thuisland om zich aan te sluiten bij een bende piraten. Hij werd een beruchte zeerover die actief was in de Indische Oceaan en de Rode Zee en bekend stond om zijn plunderingen van schepen uit verschillende Europese en Aziatische landen. Bartolomeu Português stond bekend om zijn durf en zijn meedogenloosheid. Hij werd gevreesd door handelsschepen die zich bewust waren van zijn reputatie als genadeloze zeerover. Hij werd beschouwd als een van de succesvolste piraten uit die tijd.

De piratencode

Een interessant aspect van het leven van Bartolomeu Português was zijn betrokkenheid bij het opstellen van een piratencode. De piratencode was een geschreven reeks regels en gedragsnormen die door piraten werd gehanteerd om het gedrag aan boord van een piratenschip te reguleren.

De piratencode bevatte verschillende bepalingen die parallel liepen met moderne democratische principes. Een van de belangrijkste was het principe van gelijkheid, waarbij alle bemanningsleden als gelijken werden beschouwd, ongeacht hun achtergrond of sociale status. Beslissingen werden genomen door middel van een meerderheidsstemmen, waarbij elke piraat één stem had. Kapiteins werden democratisch gekozen en waren onderhevig aan de goedkeuring van de bemanning.

Daarnaast bevatten de regels van de piratencode bepalingen over de verdeling van de buit na een geslaagde overval, waarbij de opbrengsten eerlijk werden verdeeld onder de bemanning volgens een vastgestelde verdelingssleutel. Er waren ook bepalingen over de verzorging van gewonden en de behandeling van gevangenen, waarbij respect voor individuele rechten en waardigheid werd benadrukt.

Er zijn meer piratencodes bewaard gebleven. Dat deze codes bewaard bleven is bijzonder want de geschreven codes, door piraten aan boord ondertekend, werden op het schip vernietigd zodra het er naar uitzag dat de piraten gevangen zouden worden. Een ondertekend geschrift zou als bewijs kunnen dienen voor iemands illegale activiteiten.

De piratencode van Black Bart

Een van de piratencodes die volledig behouden zijn gebleven is die van Bartholomew Roberts (‘Black Bart’). Enkele artikelen in de code luiden als volgt:

• Iedere man heeft een stem in de gang van zaken en heeft gelijke rechten op de provisie en de sterke drank die buitgemaakt is. Hij mag spijs en drank naar eigen goeddunken nuttigen, tenzij schaarste tot zuinigheid noopt.
• Iedere man zal op zijn beurt geroepen worden om te delen in de buit. Als hij zijn maten voor ook maar een dollar bezwendelt zal hij op een onbewoond eiland worden achtergelaten. Steelt een man van een ander bemanningslid, dan wordt hij in neus en oor gesneden en van boord gezet, niet op een onbewoonde plaats, maar wel daar waar hem ellende te wachten staat.
• Geen man mag om geld kaarten of dobbelen.
• Om acht uur ’s avonds gaan de lichten en kaarsen uit. Mochten mannen na dat uur nog willen drinken, dan doen zij dat aan dek.
• Uitrusting, pistool en entersabel moeten schoon en gevechtsklaar worden gehouden.
• Geen jongen of vrouw mag deel uitmaken van een bemanning. Als een man een vrouw verleidt en haar vermomd mee aan boord neemt, wordt hij ter dood gebracht.
• Wie in de strijd het schip verlaat of zijn plichten verzaakt wordt ter dood gebracht of op een onbewoond eiland achtergelaten.
• Het is aan boord verboden elkaar te lijf te gaan. Ruzies worden aan land beslecht, met zwaard of pistool.
• Het is verboden te spreken over opgeven van het piratenleven totdat elke man 1000 pond heeft verdiend.
• Elke man die ledematen verliest of kreupel raakt, heeft recht op 800 pond uit de gezamenlijke middelen en voor mindere verminkingen naar evenredigheid.
• De muzikanten krijgen rust op de sabbatdag, maar de zes andere dagen en nachten genieten zij geen speciale rechten.

De relatie met het heden

We kunnen de piratencodes bezien als een vroeg voorbeeld van een democratisch systeem binnen een alternatieve gemeenschap, waarbij gelijkheid, inspraak en eerlijke verdeling van middelen centrale principes waren.

De piratencodes vertonen enkele interessante parallellen met moderne democratieën. Hier zijn enkele voorbeelden.

Gelijkheid

De piratencode stelde dat alle bemanningsleden als gelijken werden beschouwd, ongeacht hun achtergrond of sociale status. Dit principe van gelijkheid komt overeen met het moderne democratische ideaal van gelijke rechten en kansen voor alle burgers, ongeacht hun afkomst, ras, religie of andere kenmerken.

Inspraak

De piratencode gaf alle bemanningsleden het recht om deel te nemen aan de besluitvorming aan boord van het schip, waarbij beslissingen werden genomen door middel van een meerderheidsstem. Dit lijkt op het concept van burgerparticipatie en inspraak in moderne democratieën, waarbij burgers het recht hebben om deel te nemen aan verkiezingen, referenda en aan politieke processen.

Verantwoordelijkheid van de machthebbers

De piratencode bepaalde dat kapiteins democratisch werden gekozen en onderhevig waren aan de goedkeuring van de bemanning. Dit komt overeen met het moderne democratische principe van verantwoordelijkheid van machthebbers, waarbij politieke leiders worden gekozen door het volk en verantwoording moeten afleggen voor hun beleid en acties.

Eerlijke verdeling van middelen

De piratencode bevatte bepalingen over de eerlijke verdeling van de buit na een geslaagde overval, waarbij de opbrengsten werden verdeeld onder de bemanning volgens een vastgestelde verdelingssleutel. Hierbij kregen kapitein en officieren een groter aandeel dan de gewone matrozen, maar die verschillen waren veel kleiner dan op een koopvaardij- of marineschip. Dit komt overeen met het moderne democratische principe van economische rechtvaardigheid en de verdeling van middelen op een eerlijke en rechtvaardige manier.

Respect voor rechten en waardigheid

De piratencode bevatte ook bepalingen over de behandeling van gewonden en gevangenen, waarbij respect voor individuele rechten en waardigheid werd benadrukt. Een deel van de buit ging in een algemeen fonds, om te kunnen zorgen voor zwaargewonden die in de strijd hun zicht of ledematen kwijtraakten. Dit gebruik vergrootte de loyaliteit onder de bemanning, omdat ze wisten dat er in geval van een ongeval voor ze gezorgd zou worden. Het was een primitieve ongevallenverzekering.

De piratencode was geen volledig uitgewerkt democratisch systeem, maar een informele reeks van regels die door piraten werden gehanteerd om het gedrag aan boord van een piratenschip te reguleren. Niettemin vertoont het enkele interessante parallellen met moderne democratische principes, en het laat zien dat zelfs in een onconventionele en illegale omgeving zoals de piraterij, bepaalde democratische ideeën en waarden kunnen opduiken.

De Portugese piraat Bartolomeu heeft zo mogelijkerwijs zijn steentje bijgedragen aan de huidige democratieën, bijvoorbeeld in Portugal.

De film Pirates of the Caribbean 5 – Salazar’s Revenge (een andere Salazar) is bij bol.com te koop.

Piraterij bestaat ook in de 21e eeuw nog. Collega-redacteur Cees voer dit voorjaar door de Golf van Aden op een cruiseschip, wat voor die gelegenheid een zwaarbewapend team van het Black Pearl Maritime Security Management aan boord nam. In die regio proberen piraten met kleine, zeer wendbare bootjes grote schepen te gijzelen om losgeld te ontvangen. Het beveiligingsbedrijf is vernoemd naar het piratenschip van Johnny Depp uit de Pirates of the Caribbean-filmreeks.

Captain Phillips is een spannende film uit 2013 over hedendaagse piraterij in de zeeën waar Cees dit jaar doorheen gevaren is. Tom Hanks is de held. Ook bij bol.com te koop.