Calouste Gulbenkian, een Bill Gates in Lissabon? (Deel 2)

In deel 1 waren we aanbeland op het moment waarop Calouste Gulbenkian overweegt om naar de Verenigde Staten te emigreren. Een idee dat hem in 1942 onvermijdelijk naar Lissabon brengt.

De kennismaking met tussenstop Lissabon

Portugal neemt, onder het dictatoriale regime van António de Oliveira Salazar, gedurende het grootste deel van WO II een neutrale houding aan. Dit gegeven duwt Lissabon in een unieke dualiteit. Enerzijds is de stad een relatief rustige haven in het verschrikkelijke slagveld Europa, maar anderzijds is de stad één groot spionnennest, waar dubbelagenten van beide strijdende partijen proberen politieke en economische invloed op te bouwen. In bekende adressen als het Hotel Aviz, Hotel Avenida, en de Pastelaria Suíça wemelt het van de spionnen. Salazar bevoorraadt ook de Duitse oorlogsindustrie (o.a. met wolfraam) en wordt hiervoor met (meestal geconfisqueerd) goud betaald. Leuk voor de Portugese schatkist maar internationaal wordt het minder op prijs gesteld. De stad is door haar ligging en unieke situatie een interessante locatie voor duizenden vluchtelingen uit heel Europa, Joden, kunstenaars, intellectuelen en politici op de vlucht voor de nazi’s. Voor velen is het ook een transithaven op weg naar Groot-Brittannië of de Verenigde Staten.

In april 1942 komt Calouste aan in Lissabon, samen met zijn vrouw en schoonzoon Kevork, een Iraanse diplomaat van Armeense komaf. In het (ondertussen verdwenen) luxe Hotel Aviz huurt hij 5 van de 33 suites af; hij heeft immers ook nog een privé-secretaresse en een aantal katten meegebracht. De bedoeling is een tijdelijk verblijf in afwachting van de emigratie naar de Verenigde Staten. Door ziekte van de oliemagnaat wordt het verblijf echter verlengd. Ondertussen blijkt dat president Franklin D. Roosevelt de grote depressie in de Verenigde Staten probeert te keren met zijn New Deal, die hij financiert door hogere (erf)belastingen. Het hoogste tarief stijgt in geen tijd 25 naar 79 procent. Dit en het feit dat Calouste de warme ontvangst en de vreedzame rust in Lissabon best weet te waarderen, doet hem afzien van de doorreis richting Verenigde Staten. Hotel Aviz wordt de vaste stek en hij zal er verblijven tot zijn dood in 1955.

Waarheen met de kunstcollectie?

In Lissabon is Gulbenkian in de ban van twee problemen. Vooreerst wil hij absoluut zijn kunstcollectie (hij omschrijft die als zijn‘kinderen’) op één plaats in een veilig onderkomen onderbrengen. In Parijs is hij kort voordien ontsnapt aan inbeslagname door de Duitsers, dankzij de interventie van het Iraanse diplomatieke korps. In de tweede plaats wil hij dit combineren met een zo gunstig mogelijk fiscaal regime, dat hem bovendien niet verplicht tot uitkeren van de helft van zijn vermogen aan zijn nakomelingen na zijn dood. Na de oorlog is in Engeland Labour aan de macht gekomen en ook daar wordt een progressieve erfbelasting ingevoerd. Ondanks een eerdere confrontatie met de PVDE (de geheime politie van Salazar, later omgevormd tot de bekende PIDE ), die enkele van zijn suites in het hotel wilde opeisen, overweegt Calouste om zijn 6.400 kunstwerken definitief naar Portugal over te brengen en zijn vermogen in een stichting aldaar onder te brengen.

De zoektocht naar zekerheid draait helemaal anders uit

Calouste wordt stilaan een zieke en paranoïde tachtiger, die zijn eigen familie voor geen haar meer vertrouwt. Hij brengt steeds meer tijd door in de zoo van Lissabon, die hij met een gulle schenking beloont, want hij beschouwt de dieren als zijn echte vrienden. In 1953, na de dood van zijn echtgenote (die al terug naar Parijs was verhuisd), laat hij zijn testament wijzigen. Hij rekent daarvoor op een oude Engelse vriend, Lord Cyril Radcliffe, zijn schoonzoon Kevork en zijn Portugese advocaat José de Azeredo Perdigão, een man van hoog aanzien in de Portugese advocatuur. Zij worden beheerders van de Fundação Calouste Gulbenkian, met nog wat vaag omschreven objectieven: ‘liefdadig, artistiek, educatief en wetenschappelijk’. Perdigão beweert via een vriend van Salazar de vrijstelling van Portugese belastingen te kunnen bekomen, maar daarvoor dienen de statuten eerst door de Portugese overheid goedgekeurd te worden. In tegenstelling tot Engeland bepaalt de wet in Portugal echter dat rechtstreekse nakomelingen recht hebben op 50% van de nalatenschap. Perdigão blaast echter warm en koud hierover en doet Calouste twijfelen, met als resultaat dat de statuten nog niet klaar zijn als de rijkste man ter wereld in Lissabon sterft op 20 juli 1955, 86 jaar oud en een vermogen van zo’n 850 miljoen dollar achterlatend. Op zich versterkt dit echter de positie van Perdigão, die in opdracht van Salazar het voorstel van Radcliffe afblokt om de beheerraad uit te breiden met Engelse en Portugese politici. Waar in het testament staat dat de stichting actief zal zijn ‘niet alleen in Portugal’, interpreteert Salazar dit als zou Calouste bedoeld hebben ‘vooral in Portugal’. Om een lang verhaal kort te maken: na een jaar lang schaken en dreigen pakt Perdigão de schoonzoon Kevork helemaal in, stapt Radcliffe op en haalt Salazar zijn slag thuis. Niet alleen de Fundação Calouste Gulbenkian, maar ook de volledige kunstcollectie komen in Portugese handen, met daar bovenop nog een flink bedrag aan successierechten. Iemand uit de entourage verwoordt het als volgt: “Calouste dacht dat hij de Portugese staat kon gebruiken om belasting te ontduiken en dat men genoegen zou nemen met wat kruimels, maar zijn paranoïde houding tegenover familie en vrienden dreef hem in de armen van een vreemde, een Portugese advocaat die een marionet van de dictatuur bleek te zijn.”

Is Gulbenkian daadwerkelijk de Bill Gates van Lissabon?

Bill Gates, de oprichter van Microsoft, werd geboren in 1955, toevallig het jaar waarin Calouste Gulbenkian zijn laatste adem uitblies. De petroleumproductie van toen kunnen we vergelijken met de computer- en internetbusiness van heden. Ze zijn beiden stinkend rijk geworden met een nieuwe business en waren een tijdje de rijkste mens op aarde. Bij leven doneerde Calouste al regelmatig aan de Armeense gemeenschap, een kerk hier, een bibliotheek daar, een ziekenhuis en dergelijke meer. Ook Gates is al een tijdje actief als mecenas. Net als Calouste heeft Bill een stichting met filantropische doeleinden, de Bill & Melinda Gates Foundation, die echter meer gericht is op gezondheid en terugdringen van de armoede. Nog een gelijklopend punt: Gates verklaarde dat hij na zijn dood al zijn geld aan liefdadigheid zal geven en dus niet aan zijn kinderen. Hij was er dan wel vroeger bij, hij stapte uit het zakenleven op zijn 53ste, om zich te wijden aan zijn leven als filantroop. Is Calouste dan de Bill Gates van Lissabon? Ik ben geneigd om positief te antwoorden, zij het met bedenkingen. Zijn motivatie lijkt me heel wat zwakker en duidelijk meer uit eigenbelang dan die van Gates. Ook zijn uitspraken over de gewone mens gaan eerder richting Elon Musk, maar dat heeft misschien ook iets te maken met de tijdgeest. Echter, de uiteindelijke impact van zijn filantropie is van immense waarde geweest voor Portugal en zelfs ver daarbuiten. De Fundação Calouste Gulbenkian is tot op heden een van de grootste en invloedrijkste wereldwijd, en die verdienste is, over de dood heen, helemaal toe te schrijven aan Mr Five Per Cent.

De Fundação Calouste Gulbenkian vandaag

Op de site staat het opzet als volgt beschreven: “Een internationale stichting, gevestigd in Portugal, die de ontwikkeling van individuen en organisaties bevordert door middel van kunst, wetenschap, onderwijs en liefdadigheid, ten behoeve van een eerlijkere en duurzamere samenleving”. Daarvoor zijn diverse middelen ter beschikking, onder andere het museum, een kunstencentrum, een orkest met koor en een kunstbibliotheek. Daarnaast ontwikkelt de stichting vernieuwende programma’s en projecten en ondersteunt, middels beurzen en subsidies, maatschappelijke instellingen en organisaties in Portugal, het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk, alsook in de Portugeestalige Afrikaanse landen en de Armeense gemeenschappen. Daarvoor beschikt de Fundação momenteel over zo’n vier miljard euro. Ter vergelijking: de stichting die de Nobelprijzen beheert moet het doen met 580 miljoen euro. In 2024 werd 90 miljoen euro gespendeerd aan prijzen, subsidies en 2.600 beurzen, het grootste gedeelte hiervan in Portugal. De Fundação Calouste Gulbenkian is sinds begin dit jaar ook verbonden met de Nederlandse Europese Culturele Stichting en de Belgische Koning Boudewijn Stichting, via de Alliance for Socially Engaged Arts. Dit is een nieuw Europees filantropisch initiatief van elf stichtingen, onder voorzitterschap van de Fundação Calouste Gulbenkian, dat samenwerking en zichtbaarheid van gemeenschapsgerichte artistieke praktijken met een sociale impact in Europa wil bevorderen.

Het museum

In 1960 werd de volledige kunstcollectie uiteindelijk naar Portugal overgebracht en tijdelijk ondergebracht in het Palácio Marques de Pombal in Oeiras. Pas in 1969 werd het Calouste Gulbenkian Museum in Lissabon geopend en werd de droom van Calouste waargemaakt. Van de collectie worden permanent een duizendtal stukken tentoongesteld, enerzijds werken uit het oude Egypte, kunst uit de islamitische wereld, China en Japan, anderzijds ook Europese decoratieve kunst en schilderijen van grote meesters als Rembrandt, Rubens, Monet, Renoir, Manet, Edgar Degas en Turner. Mocht u nu direct tickets willen boeken, dan moet ik u echter ontgoochelen. Het museum is momenteel gesloten voor renovatie, tot juli 2026. Ondertussen is er echter wel een virtuele 360° rondleiding ter beschikking. Bovendien is er nog tot 10 augustus een tijdelijke tentoonstelling van de belangrijkste stukken uit de collectie. De Coleção Gulbenkian. Grandes Obras benadert op een aparte manier deze werken.

Centro de Arte Moderna

Het Gulbenkian Centrum voor Moderne Kunst (CAM) is gericht op hedendaagse kunst in Portugal en herbergt een van de grootste collecties moderne Portugese kunstwerken. Het werd recent, samen met de tuinen, volledig gerenoveerd door de Japanse architect Kengo Kuma. Er worden ook tijdelijke tentoonstellingen en concerten georganiseerd.

Gulbenkian Music

Tussen september 2025 en mei 2026 worden meer dan 120 concerten georganiseerd. Van grote symfonische werken tot wereldmuziek, door bekende hedendaagse uitvoerders. Het Gulbenkian Orkest en Koor vormen de hoekstenen van het programma, dat een mix is van klassiek en hedendaags werk. Gulbenkian Music is ook lid van de European Concert Hall Organisation (ECHO), die bestaat uit 23 organisaties in 14 Europese landen. Daardoor werkt Gulbenkian ook samen met Bozar in Brussel en het Concertgebouw in Amsterdam. Een van de mooiste resultaten van de muzikale samenwerkingen vind ik die van het Gulbenkian Orkest en Koor met de hedendaagse Portugese componist Rodrigo Leão, op de plaat O Retiro uit 2015.

Gulbenkian Art Library

Oorspronkelijk was die alleen bedoeld voor de privé verzameling van Calouste’s kunstboeken, maar ondertussen zijn er in de bibliotheek 190.000 werken raadpleegbaar. Verder liggen er 190 kunsttijdschriften permanent ter inzage.

Gulbenkian tuinen

Met een oppervlakte van 9 hectare zijn deze een oase van rust in Lissabon, met verschillende soorten dieren, een gevarieerde flora, kunstwerken en een meer. Er is ook een openluchttheater met 1.000 zitplaatsen waar op zomerse avonden concerten en shows te zien zijn.

Praktisch

De Fundação Calouste Gulbenkian bevindt zich langs de Avenida de Berna op nr 45A in Lissabon. De openingsuren variëren, maar o.a. de musea zijn op dinsdag gesloten. De tuinen zijn permanent toegankelijk.