Ik woon in Santa Comba Dão. In welke taxi ik ook stap waar dan ook in Portugal, als ik vertel wat mijn woonplaats is, zegt de chauffeur: “Aahh, terra de Salazar!”
De oud-dictator is er geboren, getogen, hij ligt er begraven. Ooit stond er een standbeeld van hem in het centrum van het stadje. Over dat standbeeld gaat dit verhaal.
Een standbeeld voor de grote leider
António de Oliveira Salazar was de eerste minister van Portugal van 1932 tot 1968. Jarenlang leidde hij het autoritaire bewind in Portugal en voerde hij de rampzalige oorlogen in Portugals koloniën. Hij stierf op 27 juli 1970 aan de gevolgen van een beroerte.
Op 27 april 1965 werd in zijn geboortestad Santa Comba Dão, district Viseu, een standbeeld van hem onthuld, in aanwezigheid van velen en de president van Portugal, admiraal Américo Tomás. Het beeld stond in het centrum van het stadje, op het plein voor het gerechtsgebouw.
De onthoofding
Toen kwam de Anjerrevolutie, op 25 april 1974. Veel Portugezen waren blij verlost te zijn van het gebrek aan vrijheid en van de tol die families moesten betalen als hun zoons of dochters niet levend of gehavend terugkwamen uit de koloniale oorlog.
Groot was de schrik in Santa Comba toen op de morgen van 17 februari 1975 het hoofd van het standbeeld van Salazar ontbrak. Onbekenden hadden enkele nachten lang het hoofd stukje bij beetje afgezaagd en meegenomen.
De inwoners spraken er schande van (mensen die ik nu spreek in het stadje spreken er nóg schande van). Goed of slecht, Dr. Salazar was voor vele Santacombadenzers een van hen geweest.
Het beschadigen of vernietigen van standbeelden van ex-politieke leiders heeft een sterke symbolische en politieke impact: denk aan het omverhalen van de beelden van Marx en Lenin na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie en de iconische vernietiging van het standbeeld van in Irak in 2003.
Zelf kwam ooit ik het standbeeld tegen van Norton de Matos, een koloniale bestuurder in Angola in het begin van de 20e eeuw. Zijn standbeeld werd effectief gewijzigd; het beeld vol kogelgaten staat ook nu nog symbool voor de gewonnen onafhankelijkheidsstrijd in Huambo.
Een nieuw hoofd
Wat is er met het hoofd gebeurd? Een onbevestigd verhaal luidt dat het stuk standbeeld verwerkt werd in de stuwdam Barragem de Aguieira die in die tijd werd aangelegd.
Drie jaren lang stond het standbeeld onthoofd in het centrum van de stad. Het werd beklad, “een boksbal voor revolutionairen”.
Een comité bereidde een waardig eerherstel voor van de herinnering aan “hun” Dr. Salazar. Een nieuw hoofd werd gemaakt. Op een dag in 1978 kondigde het comité de plaatsing aan van het hoofd op de rest van het standbeeld. Dit hoofd is er nooit opgezet. In het stadje doen verschillende verklaringen de ronde: Het hoofd zou niet passen, door onzorgvuldig opmeten van de halsomtrek. Waarschijnlijker is de uitleg dat de toenmalige regering het politiek niet haalbaar vond om het standbeeld van de oud-leider weer compleet te maken. De politie nam het hoofd in beslag. De dagen daarop was het erg onrustig in de stad; veel stedelingen voelden zich miskend in hun poging voor de rehabilitatie van “Doutor Salazar”.
De definitieve oplossing
Na enkele dagen kregen ze nog meer redenen om zich gekwetst te voelen: met behulp van explosieven werd het hele standbeeld opgeblazen.
In een van onze favoriete restaurants bedient Zé. Hij woonde die dag op een “armslengte” van het standbeeld. Dat was dan letterlijk, want de linkerarm van het beeld plofte in zijn tuin. Het stuk ligt nog steeds bij hem in de kelder, als souvenir uit een vervlogen tijdperk.
Het tweede hoofd ligt tot op de dag van vandaag op de zolder van het gemeentehuis van Santa Comba Dão.
Vandaag staat op dezelfde plek in Santa Comba Dão een standbeeld dat de mannen uit deze gemeente eert die in de koloniale oorlogen omgekomen zijn. Daar zal iedereen zich in kunnen vinden, denk ik.
Heel interessante lectuur. Heb al veel over Salazar gehoord en gelezen, maar dit stukje belicht een bijzonder aspect. Ik was al wel eens in Santa Comba Dão, maar ik heb er geen monument gezien. Ik moet er eens terug heen. Dank.
Dank, Paul. Op de plaats van het monument heeft jarenlang een fontein gestaan. Misschien miste je het monument daardoor.
Leuk stukje! Bijzonder verhaal ook wel. Ik denk dat het niet vaak voorkomt, dat men een standbeeld van een dictator wil herstellen. Opblazen zal veel vaker gebeuren ….
Prachtig stukje “petite histoire”, met een interessante verwijzing naar het minder mooie recente verleden. Die arm! Zou die s’nachts in de kelder nog stiekem een bepaalde groet brengen?
Dank, Jan. De arm zou dan waarschijnlijk de ‘saluto romano’ brengen, die in Italië onder Mussolini verplicht werd en niet de Hitlergroet. Ja, Portugal onder Salazar werd geregeerd volgens fascistoïde sociale en economische richtlijnen (corporatisme, uitholling van democratie en parlement, een beruchte geheime politie). Officieel was Portugal neutraal gedurende de Tweede Wereldoorlog. De staat heeft veel goud verdiend aan nazi-Duitsland, met name door de verkoop van het voor de wapenindustrie belangrijke wolfraam. Maar het lijkt dat Salazar de goddeloze, antisemitische aspecten van de nazi-ideologie verwierp. Mussolini en Franco waren ideologisch ‘dichter bij huis’.
Klopt vele Joden zijn terecht gekomen in Lissabon en konden naar Amerika verder reizen.
Aristides de Sousa Mendes, de Portugese consul van Bordeaux in WW2, heeft duizenden Joden geholpen Portugal binnen te komen. Josephine van Bennekom schreef over zijn moedige daden op deze portal: De Engel van Bordeaux
Beste Henk,
Mooi verhaal, vooral in deze tijd waarin het veel gaat over al dan niet gevallen helden en ontmantelde beelden.
Ik zelf sta nog op twee benen en met een hoofd net onder de wolken.
Na acht jaar Tanzania, waar ik jou ontmoette (1988) en twintig jaar Novib Den Haag nu gepensioneerd.
Schrijf momenteel mijn Afro-memoires (1970-2020) en kwam al mijmerend en surfend in Nijmegen en Angola terecht, bij de beruchte en succesvolle boycotcampagne tegen bloedkoffie (1972). En van die campagne googelde ik met omwegen tot bij het hoofd van Salazar.
Hoop dat het goed met je gaat
Warme groet, ook van Shamshad