Joods verleden in Serra da Estrela

Bezoek aan Belmonte

Belmonte is niet alleen de geboorteplaats van de ontdekkingsreiziger Cabral, maar ook één van de stadjes die deel uitmaakt van de toeristische Rota das Antigas Judiarias: een route langs oude Joodse wijken in de Serra da Estrela. Dat is bijzonder, want nog niet zo lang geleden waren de Joden in dit gedeelte van Portugal vrijwel onzichtbaar.

Belmonte ligt op een heuvel aan de oostgrens van de Serra da Estrela, richting Spaanse grens. Vanuit het kasteel bovenaan de stad kijk je uit over een prachtig landschap. Samen met de kerk, gewijd aan São Tiago, en de kapelletjes vormt het 13de eeuwse kasteel een mooi architectonisch geheel. Belmonte is bekend vanwege Pedro Álvares Cabral (ca. 1460-1526), de zeevaarder die hier werd geboren, op 27 april 1500 in Brazilië landde en dit land voor Portugal in bezit nam. Cabral is alomtegenwoordig, bijvoorbeeld in de vorm van een standbeeld in de hoofdstraat waar hij een astrolabium (een hoekmeter) in de ene en een kruis met zwaard in zijn andere hand houdt. Bij één van de kasteelpoorten is nog het wapen van de Cabrals te zien met daarop twee geiten (=cabral).

Joden

Maar we zijn in Belmonte omdat zich hier in de 15de eeuw een belangrijke Joodse gemeenschap vestigde, op de vlucht voor de vervolgingen in Castilië. Ze woonden buiten de muren van het kasteel in de wijk Bairro de Maroccos. De gemeenschap van zo’n 200 mensen heeft nog niet zo lang een rabbijn en beschikt pas sinds 1997 over een synagoge en een begraafplaats. Na hun verbanning uit Spanje in 1492 werden de Joden vanaf 1498 in Portugal vervolgd, toen koning Manuel beval dat ze zich moesten laten bekeren tot het christendom. Ze waren gedwongen om hun eigen godsdienst in het geheim te belijden. Hier en daar zijn in de smalle, bijna middeleeuwse straatjes aan de voet van het kasteel nog de symbolen van hun beroepen te zien zoals de schaar van de kleermaker. Je kunt je goed voorstellen hoe de mensen hun tradities en gebruiken achter de voordeur beleden. Sinds kort is het klimaat ten aanzien van Joden wat toleranter. Het gegroeide zelfbewustzijn komt tot uiting in een bescheiden Joods museum, dat in 2005 werd geopend en sindsdien druk wordt bezocht. Het belicht de Joodse geschiedenis in Portugal en meer specifiek die van de Serra da Estrela en Belmonte.

Joods museum

In het museum zijn de oudste bewijzen te zien van de Joodse aanwezigheid in Portugal: een muntencollectie uit de eerste eeuw en een grafinscriptie uit de vijfde eeuw. Er moet al in 1297 een synagoge zijn geweest in Belmonte, die later is verwoest. In het museum zijn verder exemplaren van oude Torahs, het heilige boek, en Menorahs, de kandelaar met zeven armen te bewonderen. Aangrijpend is een lijst namen en leeftijden op de muur van de slachtoffers van de Inquisitie: Sousa, Dias, Henriques, Fernandes, Mendes, Diogo, Rodrigues enzovoort enzovoort.

In de jaren ’20 van de vorige eeuw ontdekte de wetenschapper Samuel Schwartz (1880-1953) dat er in Trás-os Montes en in de Beiras veel Joden in het verborgene leefden. Een Joodse kapitein in het leger, Artur Carlos de Barros Basto (1887-1961) startte vervolgens verschillende acties om aan hun aanwezigheid bekendheid te geven. Maar het kwam toen nog niet echt tot een ‘coming out’. De mensen zelf wilden ook koste wat kost hun Joodse tradities geheim houden. Pas recentelijk is daar meer begrip en belangstelling voor. Dit uit zich, behalve in een museum, ook in publicaties, zoals van Maria José Ferro Tavares ‘A herança Judaica em Portugal’, in toeristische folders met informatie over de Joodse wijken in onder andere Covilhã, Guarda, Gouveia en Belmonte en in een Internationaal Festival van de Sefardische Geschiedenis, dat recent werd gehouden.

Cabral en Joden

Het zou voor de hand hebben gelegen om in het museum de relatie tussen de ontdekkingsreiziger Cabral en Joodse wetenschappers te belichten, maar dit wordt niet gedaan. Een zoektocht op Google leert bijvoorbeeld dat de omvangrijke vloot van Cabral, bestaande uit 13 schepen, 200 bemanningsleden, bagage, voedsel en wapens, werd gefinancierd door de tot het christendom bekeerde Jood Bartholomew Marchione. Andere invloedrijke Joden in het maritieme Portugal waren de Castiliaanse hofarts en kosmograaf John Faras en Gaspar de Lemos, die in India woonde toen hij werd benaderd door Vasco da Gama. Hij werkte vervolgens als tolk en adviseur voor deze beroemde ontdekkingsreiziger.

Het is inspirerend dat er steeds meer informatie komt – ook in het Engels! – over de Joodse aanwezigheid in Portugal, en in de Serra da Estrela in het bijzonder. Dat maakt dat je weer met nieuwe ogen naar je eigen omgeving kijkt.

Het Joods museum bevindt zich in de Rua da Portela in Belmonte.