• Spring naar de hoofdnavigatie
  • Door naar de hoofd inhoud
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst
Logo Portugal Portal

Portugal Portal

Voor Portugalliefhebbers en -fanaten

  • Wonen & Werken
  • Natuur & Ontspanning
  • Eten & Drinken
  • Cultuur & Maatschappij

Saudade – het genoegen van een knagende droefheid

Door Ton Haak 3 reacties
Gepubliceerd op 5 mei 2017 bijgewerkt op 15 mei 2021

Een Amerikaanse journalist schreef een tijdje geleden: “De Portugezen zijn tevreden met hun onvrede en voelen zich daar op een vreemde, verlichte manier goed bij.” Anders gezegd, ze vinden het heerlijk zich bedroefd te voelen. Dezelfde Amerikaan, Eric Weiner, sprak zijn verbazing uit toen hij de onoverbrugbare verschillen tussen de Portugese en de Amerikaanse cultuur waarnam. “In Amerika is het erg belangrijk dat je gelukkig bent of althans pretendeert gelukkig te zijn – koste wat kost. De Portugese cultuur daarentegen is uniek van melancholie.”

Verborgen schoonheid

De emoji, hoe kan het anders, een Amerikaans bedenksel, toont een grijns net zo onecht als alles in Disneyland en is net zo onecht en betekenisloos als uitdrukkingen zoals “Have a nice day.” Als je iemand in Portugal vraagt hoe zijn of haar dag is, hoef je niets anders terug te verwachten dan “Mais ou menos” oftewel “Zo-zo” of, in lamlendiger Hollands: “Nou, gaat wel, hoor …” Portugezen geven zelden een clichéantwoord, hun stem klinkt niet hol en hun ogen stralen betrokkenheid uit in plaats van leegte. Toch, geen zorg, Portugal is geen droevig land en de Portugezen zijn allesbehalve masochisten. “De Portugezen,” schreef Weiner, “hebben de wereld heel wat te leren over verborgen schoonheid.” En jawel, vooral over droefheid.

Een blije droefheid. De Portugezen hebben er een woord voor: saudade. Een woord waar geen perfecte vertaling voor is te vinden, zoiets als het onvertaalbare Nederlandse woord “gezelligheid” dat ik aan Amerikanen probeerde uit te leggen als: het plezier om in een kleine kring van vrienden en familie zittend over van alles en nog wat te bomen, te roddelen, samen een “bakkie te doen” of een wijntje of borreltje te nuttigen, of gewoon stilletjes te zitten, ieder voor zich met eigen gedachten. Voor “gezelligheid” heb ik een hoop verklarende woorden nodig.

Saudade

Saudade is iets heel anders. Een diep verlangen naar een persoon of een plek of een ervaring, naar iets dat ooit diepe tevredenheid teweegbracht. Of een verlangen naar iets wat nooit eerder gebeurde en misschien nooit verwacht mag worden. Een gevoel van afwezigheid, van tekort, van verlies. Een groot verlangen naar iets anders dan “het nu.”

Veel mensen hebben geprobeerd het begrip saudade kort uit te leggen; niemand slaagde daar echt in. Nostalgisch, ontevreden, rusteloos, bezorgd en tegelijkertijd opgelucht en droef over die oude pijn of vroegere liefde en blij en ook weer droef over wat nog komen zal. Pffff … wordt het allemaal te ongrijpbaar?

Maar iedere Portugees weet precies waar het over gaat en heeft geen uitleg nodig; het gaat om iets dat je als vanzelf kunt delen met anderen. Een Portugese dichter schreef eens: “Je wordt uitgenodigd aan te schuiven bij mijn droefheid.” Is het daarom dat ik op Portugese pleinen meer standbeelden van dichters vind dan van manhaftige ridders te paard? Er kleeft inderdaad veel schoonheid aan droefheid, dus waarom zou je niet droef mogen zijn? Laten we allemaal onze droeve dagen met anderen delen! Kom daar nou maar eens bij Amerikanen om …

Schilderij van een man  op een bankje die op een fadogitaar speelt en een vrouw in een stoel naast hem die luistert, een fles drank tussen hen in.
José Malhoa – O Fado. Foto Wikimedia Commons

De “soundtrack” is fado

Luisterend naar fado wordt er ietsje meer duidelijk van wat saudade inhoudt. Echte fado gaat ver aan de stereotypen en monotonieën van volkskunst voorbij zoals die ten gehore wordt gebracht in de toeristencafés in Lissabon. Het is ook echt iets anders dan wat in een Engelse reisgids werd beschreven als “het geneurie van een Afghaan bij een lied van Billy Holliday.” Fado kwam 200 jaar geleden naar Portugal vanuit Brazilië, via Angola (de afbeelding bij dit artikel is het schilderij ‘O Fado’ uit 1910 van José Malhoa).

Het was ooit de muziek van hoeren, zeelieden en stierenvechters, maar ook van de jonge adel. In de 19de eeuw groeide de faam onder leiding van de fadogodin Maria Severa, de maîtresse van de markies De Vimiosi. Na haar overlijden ontstond er een fado-etiquette: gedempt licht, de zangeres gehuld in een zwarte doek, eerbiedige toehoorders die nauwelijks een zucht slaken – want de fado is tevreden in de rouw.

Lissabon

In het Lissabon van onze tijd is er een andere reden voor saudade. Te veel fadocafés werden “fabrieken waar elke avond honderden toeristen doorheen worden gejaagd die, o jee, soms ook nog eens worden aangemoedigd in te haken bij zogenaamd regionale dansen.” Dit verklaarde de Portugese schrijver J. Rentes de Carvalho, die naar Nederland vluchtte tijdens de dictatuur, trouwens al in 1994 in zijn uitstekende reisgids voor echt geïnteresseerden, ‘Portugal – Een gids voor vrienden’.

Coimbra

Hij verklaart ook dat de andere fado, die van Coimbra, niet de echte is; veelal waren het daar zangers in plaats van zangeressen en de stijl was zachter, lieflijker, vol romantiek. In Coimbra werd de student, bohémien en romantisch dichter Augusto Hilário da Costa Alves er beroemd mee als ‘O Hilário’, maar na 1920 verslapte de aandacht, op een incidentele opleving na. Niettemin, fado is nog altijd “dé soundtrack” van Portugal. Je kunt het horen, je kunt het voelen, je moet het voelen – en je voelt je opgelucht dat je niet verplicht gelukkig hoeft te zijn. Ik weet niet meer wie het als volgt zo treffend neerschreef: “Fado geeft je toestemming je eigen schaduw eer te bewijzen.” Jawel, zo zit dat.

Het spijt me dat ik het moet zeggen, maar de buitenwijken van de grote Portugese steden zijn maar al te vaak geen broedplaatsen voor saudade. Te veel slordige hoogbouw in te goedkoop beton belemmert al gauw de opgestapelde bewoners te genieten van hun droefheid. Ook de bedevaartstad Fátima lijdt daaronder; beroerde stadsplanning heeft de oude, charmante nederzetting voor de eeuwigheid bedorven; de ongebreidelde groei stemt tot een “gewone” droefheid die van scherpe kantjes is voorzien; en het massale aanbod van religieuze kitsch helpt ook niet mee aan het vinden van een genoeglijke droefheid.

Tot over de oren verliefd

Gelukkig zit de Portugese literatuur wel vol echte saudade. Het land heeft altijd zijn schrijvers en dichters geëerd. Omdat ik het Portugees niet beheers, ben ik overgeleverd aan vertalingen en gelukkig zijn die soms heel mooi. Alle droefheid van de wereld kan gevonden worden in de vijf onbeantwoorde liefdesbrieven die kort na 1760 werden geschreven door een non, Mariana Alcoforado. Haar droefheid zet een saudade in de overtreffende trap neer. Haar minnaar, de man die haar in de liefde introduceerde, was een Franse officier die haar vier prachtige nachten bezorgde alvorens met de noorderzon te vertrekken. Van hem werd nooit meer iets vernomen. Mariana’s ‘Lettres Portugaises’ (de vertaling uit het Frans, de communicatietaal van toen, in het Engels is van Guido Waltman) inspireerde Elizabeth Barring Bowman tot het schrijven van ‘Sonnets from the Portuguese’ (vroeg in de 19de eeuw) en Rainer Maria Rilke tot een vertaling in het Duits (in 1913).

De brieven werden beschreven als tonend “een opmerkelijk scherp psychologisch inzicht in de gedachten en de belevingswereld van een tot over de oren verliefde vrouw die probeert haar aan hysterie  grenzende passie te beheersen.”

Een kort door mij vrij vertaald citaat uit de Engelstalige uitgave: “… Ik beloof jou dat ik je niet zal haten. Ik ben niet boos. Ik wantrouw gevoelens van kwaadheid omdat die te snel in haat veranderen. Ik weet zeker dat ik hier ten lande best nog een veel trouwere amant kan vinden die mijn wederliefde meer waard is dan jij. Maar wie kan mij nog liefde schenken? Kan de passie van een ander dan jij nog bezit van mij nemen? Had mijn passie enig effect op jou? Zou ik niet moeten beseffen dat een hart dat geraakt is nooit degene zal vergeten die het introduceerde tot emoties die tot dan onvoorstelbaar waren, maar waartoe het plotseling in staat bleek te zijn? Dat al die emoties verbonden blijven aan het idool dat ze heeft gecreërd?”

Enzovoorts. Mariana’s saudade lijkt eerder een verpletterende dan een genoeglijk knagende droefheid. Toch, er is niets dat haar hart meer behaagt, zo klinkt het, dan de herinnering aan het lijden teweeggebracht door die ondankbare amant. Dat schijnt de luitenant Noël Bouton de Chamilly te zijn geweest die aan de zijde van de Portugezen vocht in hun oorlog tegen Spanje. De schuinsmarcherende schooier …


« Santa Luzia, de hoofdstad van de octopus
Monumentje »

Categorie: Cultuur & Maatschappij, Zomer Trefwoorden: fado, saudade

Over Ton Haak

Ton Haak woonde van 2016 tot en met 2022 in Tomar. Na ruim 22 jaar in Amerika te hebben gewoond (in de high desert van New Mexico en op de tallgrass prairie in Kansas) concludeerden hij en zijn vrouw dat ze “were falling out of love with the US” en zochten ze “de oude wereld” weer op. Sinds 2023 wonen ze weer in Nederland. In Amerika runden ze samen o.a. galerieën voor hedendaagse kunst en artists-in-residence programs en schreef Ton boeken, scripts, reisverhalen en gedichten. Nu draagt hij regelmatig bij aan Portugal Portal en schrijft hij artikelen over Portugal voor Amerikaanse lezers; ook vertaalt hij publicaties over Nederlandse kunst en vormgeving (o.a. Dutch Graphic Roots). Hij is redactielid van Document voor een Monument, een serie rijk geillustreerde boeken-in-wording over de renovatie van het Binnenhof die ook een web-editie krijgen. Vijf jaar na het vertrek uit de VS ontstond nog een kort filmpje over de laatste zeven jaar, de Kansas-periode.

Lees Interacties

Reacties

  1. Else Kok zegt

    7 mei 2017 om 10:16

    Mooi stukje Ton Haak.
    Ik ben sinds 12 jaar door de fado en Portugal gegrepen en heb zelfs een poging gedaan om Portugees te leren, maar dat wil niet zo lukken!

    Het boekje waarover je schrijft bestaat ook in het Nederlands, het is heel ontroerend. Het is bewerkt/vertaald door Arthur van Schendel, in 1976 opgenomen in zijn Verzameld Werk. Later, in 1996 verscheen het in de reeks ‘Vertelling voor een nacht’ onder de titel ‘Minnebrieven van een Portugese non”, bij Meulenhoff Amsterdam. Ik kreeg het jaren geleden van een vriendin.

    Even een kleine rechtzetting: Haar verhaal in het Engels is van Elizabeth Barrett Browing, 1806-1861, Sonnets from the Portuguese, 1850 en is opgenomen, oa, in ‘The Norton Anthology of English Literature’.
    Zij was de vrouw van de dichter Robert Browning.

    Nog iets over de fado.
    Verleden jaar was ik met 3 vriendinnen in Lissabon, ons appartement lag in de wijk Alfama. Daar hebben we een fado avond meegemaakt die we niet snel zullen vergeten. Wij waren trouwens de enige buitenlanders. Het was een vriendenstel dat net een klein restaurantje had geopend met als belangrijkste doel: fado zingen! Geweldig.

    Dank je wel voor je fijne brief/stuk.
    Saudades de Elsa

    Beantwoorden
  2. ton haak zegt

    7 mei 2017 om 11:34

    Dank voor je commentaar, Elsa. Toch heb ik een klein boekje “The Love Letters of a Portuguese Nun” vertaald uit het Frans in het Engels door Guido Waldman. Er staan gravures in gemaakt door Simon Brett. De uitgever is The Harvill Press, London (1996). Als schrijver van de “Letters” wordt daarin genoemd niet Mariana Alcoforado maar Gabriel de Lavergne, Vicomte de Guilleragues, althans dat is de recente ontdekking waarover in literaire kringen de meningen nog verdeeld zijn. Ton Haak

    Beantwoorden
  3. Lydus Kramer zegt

    7 mei 2017 om 15:46

    Wat een leuk en goedgeschreven stuk. Het uitleggen of schrijven over emoties is heel lastig, immers het is niet meet-of tastbaar. Dank voor de energie om dit schrijven te vervaardigen.
    Beslist vriendelijke groet.
    Lydus Kramer
    Quinta da Ladeira
    Fias da Beira

    Beantwoorden

Geef een reactie Reactie annuleren

Je e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Ook leuk om te lezen

Waar komt die Portugese muzikale rijkdom vandaan?
Fadiste Mísia treedt op
Mísia, een bijzondere fadista
Waterloo platenlabel van ABBA, songfestival 1974
Europapa en Iolanda

Primaire Sidebar

Zoek je iets?

Kenters

Wil je Portugal Portal volgen?

Kies voor de nieuwsbrief, voor follow.it of voor sociale media

Kies hier

Onze sponsoren

Bekijk de sponsoren

Trefwoorden

Alentejo Algarve Aveiro Beiras boeken boekrecensie Coimbra column Corona cultuur dieren economie emigratie emigreren fado feest gastronomie geloof geschiedenis kunst land Lissabon literatuur milieu muziek natuur natuurpark Noord-Portugal overwinteren Porto Portugal recept reizen steden taal taalweetjes toerisme traditie Trás-os-Montes vakantie verbouwen volksgebruiken wandelen werken wijn

Recente reacties

  • Geert Brabant op Portugese boekhandels: Aanrader, ook voor niet-lezers: “Heerlijk interessant. Ik heb alweer een goede reden voor nog eens een dagje Aveiro.”
  • FPU Casa op Onze Marcelo ontvangt een eredoctoraat: “Wat een respectloos, negatief verhaal”
  • Liz op Onze Marcelo ontvangt een eredoctoraat: “Werkelijk fantastisch en leuk geschreven. Zeer vermakelijk en niet te lang. Chapeau 🙏🏾 Wij houden ook van Marcelo.”
  • Zemaria op De Portugese taal: “Goedemorgen Mariska, wat een leuk verhaal, zo hoor je nog eens hoe iedereen Portugal en de Portugezen (?) leert kennen,…”
  • Mariska Roos op Onze Marcelo ontvangt een eredoctoraat: “Haha, hardop gelachen om deze smakelijke beschrijving. Het blijven toch allemaal verkleedpartijtjes van zichzelf zeer serieus nemende mensen. Er zullen…”

Footer

  • Home
  • Over Portugal Portal
  • Alle artikelen
  • De schrijvers van Portugal Portal
  • Privacy
  • Cookie policy
  • Contact

Wil je Portugal Portal volgen?

Dat kan op drie manieren!

Kies hier

Portugal Portal

Meer informatie over Portugal Portal

mailportugalportal@gmail.com

  • E-mail
  • Facebook
  • Instagram

© 2025 Copyright Portugal Portal 2023

Beheer cookie toestemming
Om deze website goed te laten werken, te optimaliseren en personaliseren en content van social media te kunnen tonen worden cookies geplaatst.
Functioneel Altijd actief
The technical storage or access is strictly necessary for the legitimate purpose of enabling the use of a specific service explicitly requested by the subscriber or user, or for the sole purpose of carrying out the transmission of a communication over an electronic communications network.
Preferences
The technical storage or access is necessary for the legitimate purpose of storing preferences that are not requested by the subscriber or user.
Statistieken
The technical storage or access that is used exclusively for statistical purposes. The technical storage or access that is used exclusively for anonymous statistical purposes. Without a subpoena, voluntary compliance on the part of your Internet Service Provider, or additional records from a third party, information stored or retrieved for this purpose alone cannot usually be used to identify you.
Marketing
The technical storage or access is required to create user profiles to send advertising, or to track the user on a website or across several websites for similar marketing purposes.
Beheer opties Beheer diensten Beheer {vendor_count} leveranciers Lees meer over deze doeleinden
Zelf instellen
{title} {title} {title}