Zoeken naar de Portugese ziel

Iedereen die met Portugal en met zijn bewoners een goede relatie heeft, zal niet bestrijden dat dit attribuut, een ziel, bij Portugal hoort. Maar wat kenmerkt die ziel?

Je mag er dan wel min of meer van overtuigd zijn dat de Portugese ziel bestaat, maar of je hem kunt benoemen blijft de vraag. Want hoe meer je probeert door te dringen in wat die ziel is, des te meer besef je dat het wezenlijke ervan niet geschikt is voor een definitie of een samenvatting. Misschien komen we wat dichter bij het wezenlijke als ik hier enkel typische Portugese gedragingen benoem en zo het zicht verhelder op wat de alma portuguesa karakteriseert.

Met vooraf de waarschuwing dat ik niet wil veralgemeniseren en begrijp dat hetgeen ik aanvoer als ‘typisch’ door een ander met tegenvoorbeelden kan worden bestreden.

Typisch Portugees

Ik begin met de spreekwoordelijke hoffelijke terughoudendheid van de Portugezen, die zelf hun land graag aanduiden als o país dos brandos costumes, het land van de zachtaardige manieren. Dat is bijvoorbeeld te merken aan de vele aanspreekvormen van de ander. Daarbij staat tevens een liefdevolle vorm van begroeten en afscheid nemen voorop beijinhos e abraços.

Als je toevallig Portugezen treft die aan tafel zitten, zal de gastheer of gastvrouw je vragen É servido? Of São servidos? in het geval je met meerderen bent. Zo’n uitnodiging mag je niet altijd ernstig nemen Het is vooral een hoffelijkheidsfrase.

Een andere zachtaardigheid is het com licença, uitgesproken op een zachte toon als iemand je wil passeren.

En misschien is het fazer bicha, of pôr–se na bicha; het in file staan bij de bushalte ook een teken van zachtaardigheid.

Portugal is niet alleen het land van de brandos costumes, maar is tevens bekend als país da convivência. Land van de gezelligheid. Dit conviver, het vriendschappelijk samenzijn is een groot goed. Dat gaat op voor familiebijeenkomsten, waar velen bij aanwezig zijn want in Portugal heb je een zeer uitgebreide familie. Eigenlijk zijn alle Portugezen familie van elkaar. We zijn allemaal, wordt gezegd met een knipoog, neven en nichten van elkaar.

Dan is er nog de malta, een meestal mannelijke vriendenschaar. En heb je als buitenlander een Portugese vriend dan ben je al snel ook bevriend met de vrienden van je vriend want: amigo do meu amigo, meu amigo é. Meestal is een vriendschappelijk treffen verbonden aan culinair genot. Bijvoorbeeld in de jantares de confraternização het verbroederingseten, waarbij gastvrijheid hospitalidade hoog in het vaandel staat. Zou er dan een of andere vriend onaangemeld binnenlopen, dan geldt há para dois, há para três. Waar er twee eten, kunnen er ook drie eten.

Schaduwkanten

Schaduwkanten aan de Portugese ziel zijn er beslist ook. Als eerste is dat de angst om zich vast te leggen. Portugal als het land van de mais ou menos, o minuto português en de Santa paciência, geduld is een schone (heilige) zaak.

Men geeft de tijd de tijd dar tempo ao tempo, men laat de dingen op zijn beloop deixar correr o marfim (marfim = ivoor, men laat iets moois zijn neus voorbijgaan). Wat dan weer leidt tot de klacht desleixo ofwel er gebeurt niets en alles blijft bij het oude permitir que uma certa situação continue. Of is men gedwongen de dingen em cima de joelho te doen, (letterlijk ‘op de knieën’) wat wil zeggen met veel haast, dus slordig en onvolledig. Of men doet iets met de Franse slag à grande e à francesa of para inglês ver.

Toch komt hier iets anders bij om de hoek kijken. Iets dat tot verrassend positieve resultaten leidt. Dat is dan de beroemde desenrascanço, de geniale vaardigheid waarom de Portugezen door andere volken benijd worden. Het is je bevrijden uit de klem rasca. Wie niet sterk is moet slim zijn. Quem não tem cão, caça com gato wie geen hond heeft, jaagt met een kat. Buitenlanders heffen de Portugezen daarvoor hoog op het schild. Wij kochten een Ford Fiesta van vijftien jaar oud. Met Portugees kenteken. Kort daarna verhuisden we van het midden van het land naar het zuiden. Een kleine garagist bij ons in het dorp zag de auto en zei meteen: ‘Dat zijn niet de wielen die passen bij dit merk en dit type auto. Dat gaat lastig worden bij de keuring.’ Meer zei hij niet. Later, op de dag van de keuring, bracht ik de auto naar de garage met een bang voorgevoel. Zou het wel goed komen met die wielen? Maar de garagehouder had vier originele wielen klaarliggen. Die verwisselde hij met ‘onze’ wielen en reed daarna naar het keuringsstation. De auto werd goedgekeurd en vervolgens zette hij ’onze‘ wielen weer terug aan de auto.

Eveneens als weinig positief ervaren de Portugezen hun provincialisme bairrismo. Het is een karakteristiek van een klein land, met weliswaar de oudste staatsgrenzen van Europa, waarin autoritaire structuren (adel, monarchie, kerk en inquisitie, en de dictatuur van Salazar) weinig ruimte gaven aan de ontwikkeling van een zelfbewust burgerschap. Met als gevolg roddelen en kwaadspreken. Vooral over degene die hoger op de sociale ladder staat dan jij. Comer bem e dizer mal é a manha de Portugal goed eten en kwaadspreken zijn de ondeugden van Portugal. En afgunst: a galinha de minha vizinha é mais gorda que a minha. Plus weinig vertrouwen in de eigen bekwaamheden als mondig burger. Santos da casa não fazem milagres plaatselijke heiligen krijgen (nu eenmaal) geen wonderen voor elkaar.

Tot slot

Het meest met de Portugese ziel in samenhang gebracht, is het begrip saudade. Waarmee men het vóórkomen van een landelijk dekkende melancholie bij alle Portugezen suggereert. Dat gaat voorbij aan de werkelijkheid en aan de filosofische en historische betekenis van het begrip. Hoofdzakelijk is voor een Portugees ter saudade de heimwee die hij of zij heeft naar iets of iemand, hetgeen gepaard gaat met de wens dit iets of iemand terug te zien om zo de saudade te ‘doden’ matar saudades.