• Spring naar de hoofdnavigatie
  • Door naar de hoofd inhoud
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst
Logo Portugal Portal

Portugal Portal

Voor Portugalliefhebbers en -fanaten

  • Wonen & Werken
  • Natuur & Ontspanning
  • Eten & Drinken
  • Cultuur & Maatschappij

Barre tijden

Door Ton Haak 7 reacties
Gepubliceerd op 1 november 2018 bijgewerkt op 11 augustus 2020

Denk eens in, in onze tijd, 2018, een belangrijk politicus of gezaghebbend figuur die zegt: “Ik doe alles wat een vrouw maar wil maar ik verdom het om mijn hoed af te nemen, want ze moet weten wie de baas is.” O, er zijn er die dat zeggen?

Ik citeerde uit de roman die de Portugese schrijver António Lobo Antunes in 1996 schreef. Het boek heeft als titel ‘Het handboek van de Inquisiteurs’. Het handelt over een ellendige periode in de Portugese geschiedenis die niet onvergelijkbaar is met wat ons heden ten dage overkomt, in de Verenigde Staten, in andere landen net zo goed, denk aan Brazilië, Brexitania, Israël, Hongarije, Zimbabwe, de Filippijnen, Turkije, Saoedi-Arabië, Afghanistan, waar niet. De beroerde tijden treffen Amerika niet het minst. Wat daar voor schandaligs, schokkends, dramatisch, catastrofaals, rampzaligs, afschrikwekkends, droevigs gaande is, had niemand een paar jaar geleden kunnen bedenken. Er is geen eind in zicht in deze donkere tunnel tenzij wij, iedereen, het tij weten te keren. Een mooie droom? Of …

Het prachtige boek van Antunes gaat over de barre tijden in het Portugal van Salazar, tijdens diens dictatoriaal bewind dat van de jaren 1920 tot in de zeventiger jaren duurde. Het kan inderdaad gelezen worden als een kroniek van wat nu in Amerika, en elders in de wereld, gaande is. Het boek legt meer bloot dan het beste artikel in de NRC, Le Monde of de New York Times; het zou verplichte literatuur moeten zijn op alle Amerikaanse scholen net zo goed als op scholen – en in parlementen – elders in de wereld.

Portretfoto van António Lobo Antunes
António Lobo Antunes, 2010. Foto Georges Seguin

Penetratie

Het tijdperk Salazar achtervolgt de verbeelding van de auteur en het achtervolgt het land. ‘Het handboek van de Inquisiteurs’ is niet zo zeer een allegorie van Salazars fascisme als wel een anatomie van hoe zulk denken en doen in samenlevingen penetreert – en in gezinnen, gedachten en lichamen – en hoe het littekens nalaat. Het regime wordt vertegenwoordigd door Francisco, een man die bekend staat als “de Minister” en die, als lid van Salazars kabinet en als diens vriend en sterke man, met één telefoontje naar de geheime politie PIDE de gevangenneming of dood verordonneert van ieder die het regime of hemzelf dwarszit. De man is slim, gemeen en, zo schreef een literatuurcriticus, net zo zelfzuchtig als King Lear – en Antunes schrijft als een moderne Shakespeare.

Salazar bezoekt de Minister dikwijls op zijn boerderij-landgoed nabij Setúbal waar hij de feodale heer uithangt en het woord penetratie blijkt helemaal op zijn plaats want dat is precies wat de Minister doet: hij penetreert zijn kokkin (op het altaar in zijn huiskapel), de bloedjonge dochter van zijn rentmeester (in een schuur), de vrouw van de apotheker, de vrouw van zijn sergeant en de een na de andere dienstbode. Hij kan ook het lusten naar de aanstaande vrouw van zijn zoon niet laten. Zoals de Minister aan zijn (enige) zoon duidelijk maakt als hij, in het zicht van iedereen die voorbij loopt, de dochter van zijn rentmeester voorover buigt over de voederbak: “Ik doe alles wat een vrouw maar wil maar ik verdom het om mijn hoed af te nemen, want ze moet weten wie de baas is.”

João, de zoon: “Ik vond de kokkin voorover liggend op het altaar met haar kleding overhoop, met haar schort rond haar hals, en mijn vader rood als een biet, met zijn sigaartje in zijn mond en de hoed op zijn hoofd, terwijl hij haar bij haar heupen vasthield en zonder verrassing of boosheid naar mij keek; en op dezelfde zondag, nadat hij de Latijnse teksten meegebruld had, in koor met de rentmeester en de huishoudster en de dienstmeiden, rookte hij zijn sigaartje tijdens de heilige communie, mijn vader.”

Teloorgang

De arrogantie, de voosheid, het moreel verval. Terwijl het regime Salazar naar het eind loopt neemt de stank toe, die van illusies, lafheid, waanzin en verwaarlozing. De boerderij van de Minister wordt vermorzeld onder zijn eigen weelderigheid, de windmolens draaien niet meer, de engelenbeelden in de tuinen verpulveren, de honden worden ziek en sterven. Mensen verlagen zich tot het niveau van de beesten: de baas die zijn vrouwelijk personeel gelijkschat aan zijn vee, met hen copuleert in de schuur en de veearts belt als een meisje zijn bastaard ligt te baren. De teloorgang van het regime is slechts een van de afbraken; het regime stort niet één keer maar keer op keer in elkaar, in werkelijkheid net zo goed als in het boek.

Het verhaal is een magnifieke constructie van de herinneringen van een groot aantal hoofdrolspelers en figuranten. Belangrijke gebeurtenissen komen herhaald aan de orde en doorgaans vanuit verschillend perspectief. Ieder personage brouwt een andere cocktail bestaande uit bitterheid, onbenul, idiotie, of arrogante rottigheid. Niets wordt ooit opgelost. Slachtoffers en daders wisselen van plaats en doen het dan nog eens. De ironie wordt sterker en sterker en daarmee de impact die ze heeft. De roman breekt halverwege een zin af alsof het beeld niet, nooit, compleet getekend kan worden.

Het boek gaat dieper in op de wereld zoals die door de maniakale lusten van de Minister wordt vervormd: de vrouw van zijn zoon wordt weggebonjourd; zijn trouwe huishoudster Titina wordt aan haar lot overgelaten; zijn onechte dochter Paula wordt verstoten. Overal in zijn vermaledijde wereld is materieel, lichamelijk en geestelijk verval. Wat zichtbaar wordt, is een complete samenleving in afbraak. Deze ruïne kan, mag nooit vergeten worden. Net als de Minister, oud  en dement aan het worden, niet vergeten kan wier leven hij vroeger penetreerde. De tirannie van het verleden gaat niet aan hem voorbij, want de enige persoon die hij niet onder de duim kon krijgen, zijn vrouw Isabel, ging er met een ander vandoor.

De Minister smeekt om Isabels liefde: “Je houdt toch van mij, Isabel?”

Isabel: “Ik aarzel te zeggen dat ik van jou houd net als ik aarzel te zeggen dat ik jou haat. Omdat ‘ik houd’ en ‘ik haat’ twee kanten zijn van hetzelfde niets, het niets van de insecten die knagen aan de fundering van het huis tot de muren instorten of loodrecht staand schaduwen werpen over de horizontale schaduw, terwijl onze eigen schaduwen daarbinnen rondwentelen.” 

Verzinsels en bedrog

De Minister is helemaal overstuur als zijn Isabel hem verlaat en raakt half-lamgeslagen door dit gebeuren; want het blijkt dat het enige waar hij geen macht over heeft iemands liefde is – vrouwen herinneren zich blijkbaar niet altijd wie er de baas is. De vernederde wrede tiran toont zijn ware lafheid door zijn lusten enkel op de makkelijkste prooien bot te vieren, zoals de jonge typistes op zijn ‘Ministry of Fear’ en zigeunermeisjes.

Maar de machtspositie die de Minister heeft, staat hem het toedienen van onnoemelijke vernederingen toe. Terwijl iedereen om hem heen over het verleden zeurt, probeert hij het te doen herleven. Hij behaalt niet veel succes: het winkelmeisje Milá dat hij, in zijn door zijn chauffeur gereden limousine, achterna zit en uiteindelijk te pakken krijgt en die hij installeert in een dure flat in Lissabon, wordt door hem gekleed in de door de motten aangevreten kleren van zijn weggelopen vrouw; het meisje draagt Isabels versleten schoenen en wordt behangen met haar stoffige sieraden. Hij spreekt haar met “Isabel” aan en stelt haar aan Salazar en andere hoogwaardigheidsbekleders voor als zijn vrouw; iedereen gaat daarin mee, want is niet alles in de dictatuur verzinsel en bedrog, van het “koloniaal rijk” in Afrika tot het leven van de politici in het thuisland zelf, waar ze onder streng toezicht staan van de PIDE?

De Minister heeft geen “niveau” in de ogen van de gevestigde heersende klasse, die hem achter zijn rug belachelijk maakt: “Ze was niet eens mooi, of leuk, of zelfs maar schoon, een meisje dat je niet eens zou zien staan als je haar op straat passeerde, een beetje aan de korte en dikke kant, een beetje stuntelig, een beetje sloom, ik kan mij niet voorstellen wat die man in haar zag, als ze nou een beetje intelligent was of charmant, maar dat was ze niet, ze was een bedeesde vaatdoek, een angstig loedertje…” 

Zonder eind

Maar na de revolutie van 1974 zijn de bakens verzet. De eens zo machtige Minister woont in isolement op zijn immense landgoed, zwalkt dreigend met zijn geweer rond en ontslaat al zijn personeel omdat ze “verdomde communisten!” zijn. Na een hersenbloeding ligt hij hulpeloos in een kliniek met een pispot tussen zijn benen en wordt hij verzorgd door vrouwen, jawel, die hem als een ondeugend kind behandelen: “Pi-pi, mijnheer Francisco, het is tijd voor pi-pi, u wilt uw mooie schone pyjama toch niet vies maken, mijnheer Francisco?”

Hij wordt niet langer gevreesd, deze man die zijn doodseskader zelfs uitzond om zijn vrouw en haar geliefde om het leven te brengen (wat niet lukte; uiteindelijk worden ook de latere jaren van die twee in ellendige omstandigheden doorgebracht). Francisco heeft geen gezag meer; niemand consulteert hem over staatszaken, niemand vraagt hem: “Minister, hoe pakken we onze relatie met Europa aan?”

João, zijn zoon: “En … ik dacht aan het landgoed. Niet aan de boerderij zoals die vandaag de dag is, met de tuinbeelden aan stukken geslagen, het zwembad zonder water, de kennels en de bloembedden overgroeid door kale grassen, de oude villa vernield door lekkende daken, de regen die de piano geselt waarop nog steeds het gesigneerde portret staat van de oude koningin, de regen die neervalt op de speeltafel waar de helft van de schaakstukken ontbreekt en op het gescheurde tapijt en op het aluminium frame van het veldbed dat ik in de keuken heb geïnstalleerd, naast de oven, waar ik de hele nacht onrustig lig te draaien, aangeslagen als ik ben door het gekras van de kraaien.”

Het verleden achtervolgt het heden en laat het nooit met rust, is wat Antunes zegt; sterker nog, het verleden is het het heden. De roman heeft dan ook geen “The End” want al overlijdt de Minister, hij blijft in leven, zoals democratie komt en gaat of misschien toch niet komt, zoals het regime dat omver wordt geworpen en toch aan de macht blijft.

Inquisitie

‘Het handboek van de Inquisiteurs’ houdt niet direct verband met dit oude, “heilige” instituut van de Rooms-Katholieke Kerk. De uitdagende titel van het boek verwijst naar het karakter van dit besmette stuk verleden dat de afgedwongen getuigenissen van tijd- en plaatsgenoten misbruikte om vermeende theologische misstanden aan de kaak te stellen. Ook Antunes gebruikt getuigenissen, van de Minister zelf, van diens zoon João, van diens huishoudster, van dienstmeisjes en van de van straat gepikte snollen, van stafleden en medeplichtigen en van de door hem misbruikte vrouwen, om de invretende corruptie van het fascisme aan te tonen. Hun getuigenis legt bloot hoe de zaken gingen en hoe ze, in de toekomst, best eens zouden kunnen voortgaan. In het boek wordt het ene na het andere duistere geheim geopenbaard en komt de ene na de andere ontluistering aan het licht. Als een veroordeling van corruptie, machtsmisbruik, geweld, leugens en bedrog en rechteloosheid heeft wat Antunes neerschreef bijna geen vergelijk.

Als ik in ‘Het handboek van de Inquisiteurs’ lees, is het net of ik het dagelijks nieuws consumeer, dat “Breaking News” dat mij nu alweer twee jaar via mijn beeldschermen achtervolgt.

(Er is een prima vertaling in het Nederlands van de hand van Harrie Lemmens; echter, bovenstaande citaten werden door mij uit het Engels vertaald, terwijl ik ook putte uit kritieken van o.a. Margaret Carson en Thomas McGonigle.)


« Super Mário
Zuca »

Categorie: Cultuur & Maatschappij Trefwoorden: boek, boekbespreking

Over Ton Haak

Ton Haak woonde van 2016 tot en met 2022 in Tomar. Na ruim 22 jaar in Amerika te hebben gewoond (in de high desert van New Mexico en op de tallgrass prairie in Kansas) concludeerden hij en zijn vrouw dat ze “were falling out of love with the US” en zochten ze “de oude wereld” weer op. Sinds 2023 wonen ze weer in Nederland. In Amerika runden ze samen o.a. galerieën voor hedendaagse kunst en artists-in-residence programs en schreef Ton boeken, scripts, reisverhalen en gedichten. Nu draagt hij regelmatig bij aan Portugal Portal en schrijft hij artikelen over Portugal voor Amerikaanse lezers; ook vertaalt hij publicaties over Nederlandse kunst en vormgeving (o.a. Dutch Graphic Roots). Hij is redactielid van Document voor een Monument, een serie rijk geillustreerde boeken-in-wording over de renovatie van het Binnenhof die ook een web-editie krijgen. Vijf jaar na het vertrek uit de VS ontstond nog een kort filmpje over de laatste zeven jaar, de Kansas-periode.

Lees Interacties

Reacties

  1. Peter T. zegt

    4 november 2018 om 08:17

    Een afschuwelijk verhaal . Onvoorstelbaar dat zo iets kon en nog steeds kan gebeuren. Maar wel boeiend om te lezen van begin tot het eind.

    Beantwoorden
  2. Ton zegt

    4 november 2018 om 10:04

    Heel boeiend om te lezen, maar is het verhaal niet de zwakte van de mensheid die wij zelf niet willen zien? Meer macht! Meer materiaal! En maar proberen dit overal te laten zien. En wat heb je eraan als kuddedier? Tijdelijk even wat meer hebben en dan na veel ellende rondgestrooid te hebben weer flink door de drek gaan. En dit is de menskudde.

    Beantwoorden
  3. Henk zegt

    4 november 2018 om 14:38

    “Als een veroordeling van corruptie, machtsmisbruik, geweld, leugens en bedrog en rechteloosheid heeft wat Antunes neerschreef bijna geen vergelijk”.
    Met alle respect, maar dit is natuurlijk grote onzin. De geschiedenis leert dat linkse dictaturen als onder Lenin, Stalin, Hitler(ja, hij was links!), Mao, Pol Pot, Castro, etc. etc. 1000 maal erger waren. En met de voortgaande invasie van islamaanhangers staat er een nieuwe middeleeuwse dictatuur voor de deur. Wellicht is het nuttig om “Gulag Archipelago” van Solzhenitsyn opnieuw te lezen. Er is zojuist een nieuwe editie verschenen met een prachtig voorwoord van Jordan Peterson.

    Beantwoorden
  4. Els zegt

    6 november 2018 om 22:34

    Ton, ik genoot van je artikel! Grandioos geschreven! Goeie vergelijking, dat verleden en het heden!
    We mogen ons terecht zorgen maken….
    Dank je wel!

    Beantwoorden
  5. Liz zegt

    8 november 2018 om 09:11

    Leuk artikel en boeiend om te lezen. Dank!

    Beantwoorden
  6. hendrik van asselt zegt

    9 november 2018 om 20:13

    Dat boek uit 1996 moet ik dus lezen, is dit waar de wereld nu weer naartoe gaat? Ik begrijp dat je twee jaar geleden ´weggevlucht´ bent uit Amerika, is het daar echt zo erg en hollen we daar dan allemaal klakkeloos achteraan? (binnenkort staat Trump in Nederland op de stoep om een Amerikaanse vlag uit 1944 gratis en voor niets?? op te halen die momenteel in handen is van een rijke zakenman om daarmee eeuwigdurende vriendschap tussen het Nederlandse en Amerikaanse volk te bezegelen).
    hendrik th van asselt
    Louriçal

    Beantwoorden
    • Ton Haak zegt

      10 november 2018 om 17:52

      Voor de goede orde. Ik heb geweldige jaren in de VS gehad. Maar wel wonend en werkend aan de rand van de samenleving, ver weg in de woestijn en op de prairie. Daar zijn nog steeds goede tijden te beleven, al wordt de negatieve invloed van “Washington” of beroerd geleide state houses steeds meer voelbaar, zoals ik van Amerikaanse vrienden hoor. De samenleving als totaal was al ver voor Trump kwam aan het afglijden naar iets dat althans wij niet wilden meemaken. In Portugal vinden wij nieuwe “onschuld” en hoop, al zijn de tijden zoals elders niet wat ze zouden moeten zijn — maar gaat het niet altijd en overal zo?

      Beantwoorden

Geef een reactie Reactie annuleren

Je e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Ook leuk om te lezen

Close-up van de titel van het boek
Succesvol emigreren naar Portugal (Boekbespreking)
Tekening Komrij
De laatste foto van Gerrit Komrij
Stoel met boeken
Vakantielectuur: lezen in en over Portugal

Primaire Sidebar

Zoek je iets?

Kenters

Wil je Portugal Portal volgen?

Kies voor de nieuwsbrief, voor follow.it of voor sociale media

Kies hier

Onze sponsoren

Bekijk de sponsoren

Trefwoorden

Alentejo Algarve Aveiro Beiras boeken boekrecensie Coimbra column Corona cultuur dieren economie emigratie emigreren fado feest gastronomie geloof geschiedenis kunst land Lissabon literatuur milieu muziek natuur natuurpark Noord-Portugal overwinteren Porto Portugal recept reizen steden taal taalweetjes toerisme traditie Trás-os-Montes vakantie verbouwen volksgebruiken wandelen werken wijn

Recente reacties

  • FPU Casa op Onze Marcelo ontvangt een eredoctoraat: “Wat een respectloos, negatief verhaal”
  • Liz op Onze Marcelo ontvangt een eredoctoraat: “Werkelijk fantastisch en leuk geschreven. Zeer vermakelijk en niet te lang. Chapeau 🙏🏾 Wij houden ook van Marcelo.”
  • Zemaria op De Portugese taal: “Goedemorgen Mariska, wat een leuk verhaal, zo hoor je nog eens hoe iedereen Portugal en de Portugezen (?) leert kennen,…”
  • Mariska Roos op Onze Marcelo ontvangt een eredoctoraat: “Haha, hardop gelachen om deze smakelijke beschrijving. Het blijven toch allemaal verkleedpartijtjes van zichzelf zeer serieus nemende mensen. Er zullen…”
  • Mariska Roos op Nieuwe jas voor ‘Met de camper door Portugal’: “Leuk dit boek! Wij willen deze route (zonder camper of caravan) in het najaar gaan rijden en dan onderweg in…”

Footer

  • Home
  • Over Portugal Portal
  • Alle artikelen
  • De schrijvers van Portugal Portal
  • Privacy
  • Cookie policy
  • Contact

Wil je Portugal Portal volgen?

Dat kan op drie manieren!

Kies hier

Portugal Portal

Meer informatie over Portugal Portal

mailportugalportal@gmail.com

  • E-mail
  • Facebook
  • Instagram

© 2025 Copyright Portugal Portal 2023

Beheer cookie toestemming
Om deze website goed te laten werken, te optimaliseren en personaliseren en content van social media te kunnen tonen worden cookies geplaatst.
Functioneel Altijd actief
The technical storage or access is strictly necessary for the legitimate purpose of enabling the use of a specific service explicitly requested by the subscriber or user, or for the sole purpose of carrying out the transmission of a communication over an electronic communications network.
Preferences
The technical storage or access is necessary for the legitimate purpose of storing preferences that are not requested by the subscriber or user.
Statistieken
The technical storage or access that is used exclusively for statistical purposes. The technical storage or access that is used exclusively for anonymous statistical purposes. Without a subpoena, voluntary compliance on the part of your Internet Service Provider, or additional records from a third party, information stored or retrieved for this purpose alone cannot usually be used to identify you.
Marketing
The technical storage or access is required to create user profiles to send advertising, or to track the user on a website or across several websites for similar marketing purposes.
Beheer opties Beheer diensten Beheer {vendor_count} leveranciers Lees meer over deze doeleinden
Zelf instellen
{title} {title} {title}