Filho de peixe sabe nadar

Door Portugal reizen en geen verse vis (peixe) eten … dat is hetzelfde als Parijs bezoeken en de Eiffeltoren niet gezien hebben. Of bij het Carnaval in Rio niets meekrijgen van de samba. Ondanks de leeggeviste kusten is Portugal nog steeds het land van de verse vis.

Wat betreft het verbruik per persoon liggen de Portugezen op Europese schaal vlak achter de Denen. En de buitenlandse toeristen, voor zover ze niet een diep gewortelde afkeer van vis hebben of vis alleen maar eten als vissticks, genieten ieder jaar weer van vers klaargemaakte vis in een verwarrende veelvoud van soorten. Maar al te graag wil de visliefhebber dan weten wat zich verbergt achter de verschillende Portugese benamingen. Wat is een cherne (wrakbaars), een pargo (zakbaars) of een robalo (wolfsbaars)?

Vissennamen vertalen

Meertalige menukaarten bieden vaak geen hulp. Zo was er  een restauranthouder die percebes (eendenmosselen) vertaalde in het Engels met ‘understand’. Zelf heb ik in de loop van de jaren veel Portugese benamingen verzameld met daarachter de Nederlandse naam, voor zover die bestaat.

Maar wat heb je daaraan, als er ook vissoorten verkocht worden die in Nederland niet te krijgen zijn? En er ook vissoorten zijn waarvoor geen Nederlandse naam bestaat, hoogstens een soortnaam? En het woordenboek een andere vertaling geeft van een bepaalde Portugese vissennaam als een Nederlandse gids over vissoorten?

Vis kopen

Dus heb ik besloten om, in plaats van mijzelf te verplichten de vertaling te vinden van een bepaalde vissoort, de vis zelf te leren kennen en te waarderen en de daarbij behorende Portugese naam te onthouden. Dat gaat heel plezierig als men er ’s morgens vroeg op uit trekt om een visveiling te bezoeken (a lota) of naar een van de markthallen gaat, waar een overvloedig aanbod van vis is. En waar de verkoper je altijd heel vriendelijk helpt bij de keuze van je vis en het schoonmaken ervan. Maar schrik niet van de zeeduivel tamboril, in de volksmond wegens zijn grote muil ook rã do mar of peixe sapo genoemd. Hij is uiterst lelijk om te zien maar zijn vlees smaakt heerlijk.

Het is verbazingwekkend hoe goed Portugezen de hun vertrouwde vissoorten kennen. Terwijl de doorsnee Portugees niet meer dan vier diersoorten kent, afgezien van huisdieren natuurlijk. Maar de rest zijn voor hem allemaal bichos (beesten). En nog minder boomsoorten, die noemt hij naargelang hun grootte árvores (bomen) of arbustos (struiken).

Vis en taal

De vis, die in het bewustzijn van het volk dus zo’n belangrijke rol speelt, heeft vanzelfsprekend ook in de taal  sporen achtergelaten. Zo zegt men van iemand die een situatie uitbuit ele faz render o peixe (hij kan zijn vis gunstig verkopen). Een toespeling op de bekendste heilige in Portugal, Sint Antonius, die zoals men weet tot de vissen preekte, is de uitspraak pregar aos peixes. Waarmee echter het tegendeel wordt beweerd van wat de legende zegt. Namelijk dat er niemand luistert! Ach ja, niet iedereen kan een heilige Antonius zijn.

Dan nog een paar spreekwoorden uit het rijk der vissen.

• Filho de peixe sabe nadar: de zoon van de vis kan ook zwemmen ofwel de appel valt niet ver van de boom.
• Os peixes não vêem a água: de vissen zien het water niet, ofwel hier heerst bedrijfsblindheid.
• Peixe velho é entendedor de anzóis: een oude vis herkent het vishaakje van de hengel, ofwel je luist hem er niet zo gemakkelijk in.
• Een culinair spreekwoord is: O peixe deve nadar três vezes: em água, em molho e em vinho ofwel de vis moet driemaal zwemmen, in het water, in de saus en in de wijn.
• Tot slot de águas de bacalhau zijn spreekwoordelijk geworden als iemand er niet van terugkeerde. Ficar em águas de bacalhau wil daarom zeggen dat je maar beter kunt inzien dat iets niet zal lukken.

Dit is deel 4 van de serie “Portugese taalweetjes”. De vorige delen kun je hier lezen: alle taalweetjes.

Bron: de serie ‘Essa nossa ditosa língua’ geschreven door Peter Koj in het blad Portugal-Post. Vertaling en bewerking: Han Overkamp.