Geschiedenis ligt net om de hoek

Nergens op het Iberisch schiereiland is de situatie van drie bouwwerken unieker dan van die bij ons ‘om de hoek’ en dan bedoel ik Santiago da Guarda (Ansião). Wat voor belangrijks huist er in dit stadje dat het de status van nationaal monument heeft gekregen?

Hiervoor zijn een paar redenen aan te voeren zoals Romeinse bouwwerken en middeleeuwse torens en niet in de laatste plaats al het fraais dat onder de vloer van het kasteel werd gevonden.

Santiago da Guarda is al eeuwenlang bevolkt geweest. Dat wordt bevestigd door verschillende archeologische vondsten, zoals bijlen en neolithische voorwerpen van keramiek, vaten en tonnen, die ook op andere locaties in de omgeving zijn opgegraven. Deze freguesia hoort vanaf de 12e eeuw bij het bisdom Coimbra en de naam Santiago (vernoemd naar de apostel Jakob) bestond al lang. Sinds mensenheugenis loopt een van de pelgrimswegen, aangegeven door de zogenaamde jakobsschelpen, naar Santiago de Compostela erlangs. Waarom is deze freguesia tot nationaal monument verklaard? Omdat op hetzelfde oppervlak zowel een vijftiende-eeuwse toren met een twaalfde-eeuws fundament is verenigd met een kasteel in manuelino-stijl uit de eerste helft van de zestiende eeuw.

Dit in de loop der eeuwen zwaar beschadigde kasteel is eigendom van de familie Vasconcelos, de graven van Castelo Melhor, totdat de gemeente dit bouwwerk in 1996 overnam.

Later bleek dat het was gebouwd op de ruïnes van een Romeinse villa uit de vierde en vijfde eeuw. Dat er resten van die villa onder het kasteel lagen, net zoals een zeer rijke collectie van zeventien Romeinse vloermozaïeken, werd pas in 2002 ontdekt. Deze rijk gedecoreerde vloeren besloegen meer dan 170 m2. Met de resten van de toren en het kasteel vertegenwoordigen deze vloeren een unicum op het Iberisch schiereiland. De vloeren stammen uit de laatste van drie belangrijke periodes voor mozaïeken op het Iberisch schiereiland en zijn te vergelijken met die van Rabaçal uit dezelfde tijd. Hiermee schaart Santiago da Guarda zich met Conimbriga en Rabaçal onder de eigenaren van de belangrijkste collectie Romeinse mozaïeken in heel Portugal.

De aanwezigheid van een aantal karakteristieken voldoen als bewijsmateriaal dat de Romeinen hier waren: de vorm van een steen met Latijnse inscriptie op de voorgevel van de toren en het bestaan van platte dakpannen die vooral in Rome werden gebruikt. Aan de omvang te oordelen heeft de villa er monumentaal en luxueus uitgezien.

Over naar de indrukwekkende vierkante toren. Deze bestaat uit drie verdiepingen met Gotische raampartijen uit de vijftiende eeuw, echter een eenvoudige, originele toren (twaalfde eeuw) vormt de basis van het gebouw. Deze is gebouwd in opdracht van Dom Afonso Henriques, de eerste koning van Portugal. Zo werd de toren onderdeel van de grote verdedigingslinie: Arouce, Penela, Soure, Leiria en Montemor-o-Velho.

Op het zestiende-eeuwse plein ernaast staan vier lage vleugels die samen de binnenplaats vormen. Hieronder zouden nog meer mozaïeken liggen. Op die plaats staat ook een zestiende -eeuwse vierhoekige kapel. Daarbinnen is op de muur een uitsnijding van de schelp te zien om de pelgrims eraan te herinneren dat ze hier onderdak kunnen krijgen. Verder is deze kapel tientallen jaren gebruikt als schuur voor dieren, zoals zo vaak gebeurde met leegstaande ruimtes.

Vertrouwd

Het hele complex is centraal gelegen in de freguesia waar tijdens het jaarlijkse volksfeest de tientallen kraampjes vol traditionele eet- en drinkproducten en kunstnijverheid als een ring om het kasteelcomplex heen zijn gedrapeerd. Zo is geschiedenis een vertrouwd onderdeel geworden van het hedendaagse leven.

Jezuïetenklooster

Maar in de nabije omgeving is nog meer te ontdekken. Door toeval tegengekomen als liefhebbers van panoramische uitzichten zien we vanaf behoorlijke hoogte een simpel gehuchtje daar beneden liggen. Waar geen beweging is te ontwaren tussen de lage stenen bouwsels. Zou er echt niemand wonen? Uit nieuwsgierigheid dalen we af en rijden door de akkers om vlak voor het verlaten dorp te stuiten op een door flink wat onkruid overwoekerde ruïne. Die nog het meest lijkt op een piepklein klooster want er staat IHS op een stenen balk. Jezuïeten, kan niet missen.

Wat later lezen we in een bericht van de gemeente, afdeling Cultuur, dat er een bijeenkomst met uitleg wordt gehouden in Granja, het lege dorp. We melden ons aan voor de tweede ronde.
Om die reden zal er dus kortgeleden flink zijn gesnoeid, want er valt nu meer te ontdekken. Zo zien we veel opgestapelde donkere stenen in het gras liggen verderop. Dat blijkt een granieten duiventil uit de negentiende eeuw te zijn en geen resten van een kapel, zoals we eerst dachten.
Het herenhuis moet uit twee etages in een rechthoekige vorm hebben bestaan, met constructies tegen de voorgevel aan. Aan de ene kant bevond zich de sociale ruimte van het huis, aan de andere kant tegen de achtergevel lagen de eetzaal en de slaapzalen. Alle vertrekken op beide etages stonden via talloze gangen met elkaar in verbinding. Een kleine kapel werd de centrale ruimte binnen in het complex. Deze zou oorspronkelijk zes altaren hebben gehad. De keuken lag op de begane grond onder de bogen.

Deze grondgebieden zijn al vanaf de oprichting van de staat Portugal eigendom van het klooster Sint Gregorius in Coimbra. Die er over het land verspreid nog meer van bezat en waar de Jezuïeten hun onderwijsinstellingen zouden oprichten. Dat verklaart het formaat van dit alles. Want op dit enorme landgoed moet een behoorlijk groot herenhuis hebben gestaan dat aan het einde van de zeventiende eeuw door de Jezuïeten is gebouwd. Om dat te bewijzen staan er twee inscripties: op de zuilengang van de kapel staat IGNCIO DE LOYOLA ( )DA COMP.A DE HIS ROGAI POR (NOS). De andere staat boven een van de deuropeningen met datum 1693 en IHS, het symbool van de orde der Jezuïeten, ook bekend als Societas Jesu. Deze orde werd in 1539 opgericht door de Spaanse priester Ignatius van Loyola (1491-1556).

Geheime bedoelingen

Even een zijpaadje dat misschien niet opgaat voor de Portugese tak van de orde, maar je weet nooit. Het woord Jezuïet is, behalve ‘lid van de orde’, ook de aanduiding voor iemand met geheime bedoelingen, een intrigant. Een jezuïetenstreek is een huichelachtige streek en jezuïtisch betekent ook dubbelhartig, doortrapt. Hoe is deze negatieve bijklank te verklaren?
Want de Jezuïeten leggen, net als veel andere orden, geloften af van kuisheid, armoede en gehoorzaamheid, met een bijzondere nadruk op die gehoorzaamheid. En leggen nog een vierde gelofte af, die van een bijzondere gehoorzaamheid aan de paus voor de zending. Als een soort pauselijk keurkorps. Daarnaast was de kwaliteit van het onderwijs dat ze gaven hoog.
Met name mensen uit de bovenlaag van de maatschappij kregen les van de Jezuïeten, die hierdoor medebepalend werden voor de ontwikkeling van de bestuurlijke klasse. Dat maakte hen niet altijd geliefd. De lijst met landen waaruit de Jezuïeten ooit verbannen zijn, is lang.

Weer verder lopen naar het museumpje terwijl op een fikse eira alvast de band, die is meegekomen, begint te spelen. Even pauze dan maar. Hoewel, de muziek verfrist optimaal zodat wie nog kan meteen gaat dansen. Heerlijk, want de zon schijnt en de lucht is blauw! Met de belofte dat de band ook meegaat lopen we weer door, de helling op om drie traditionele windmolens te bekijken. En het uitzicht natuurlijk. Vanaf de hoge ligging is dat weer erg mooi. Op de laagvlakte zijn akkers, olijfboomplantages en wijnvelden te zien. Wat hogerop aan de overkant domineren dichte dennenbossen het landschap.

Van de beloofde drie houten windmolens staat er nog maar één. Zonder wieken, maar wel op de gebruikelijke ronde rails zodat ze op de juiste de windrichting kunnen worden ingesteld.
Deze drie onderdelen: kasteel, klooster en miradouro met de windmolen(s) liggen op loopafstand van elkaar. En als je de jakobsschelpen volgt, kom je vanzelf in Rabaçal waar ook een Romeinse villa heeft gestaan die ook door de mozaïeken de moeite van een bezoek waard is. Gewoon even doorlopen.