• Spring naar de hoofdnavigatie
  • Door naar de hoofd inhoud
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst
Logo Portugal Portal

Portugal Portal

Voor Portugalliefhebbers en -fanaten

  • Wonen & Werken
  • Natuur & Ontspanning
  • Eten & Drinken
  • Cultuur & Maatschappij

Marcelino da Mata: held of schurk?

Door Henk Eggens 3 reacties
Gepubliceerd op 11 februari 2022

Op 11 februari 2022 is het precies een jaar geleden dat de meest gedecoreerde militair in de recente Portugese geschiedenis overleed. Was Da Mata een telg uit de militaire witte Portugese elite? Nee, hij werd als geboren in een eenvoudig zwart gezin in de overzeese provincie Portugees Guinea. Zijn levensverhaal is boeiend en een voorbeeld van de controversen rondom een soldaat die een keus maakt voor wie hij vecht.

Marcelino da Mata 1969
Marcelino da Mata in 1969. Foto Wikimedia

Zijn vroege leven

Da Mata werd in 1940 geboren in Bula, op 40 kilometer van de hoofdstad Bissau in Portugees Guinea. Zijn ouders waren katholiek en hoorden tot de bevolkingsgroep de Papel. Zijn familienaam Da Mata betekent ‘van het bos’ in het Portugees. In 1960 werd zijn broer opgeroepen voor militaire dienst. Door een vergissing ging Marcelino in plaats van zijn broer naar de militaire basistraining in de opleidingskazerne (Quartel do Centro de Instrução Militar-CIM) in de stad Bolama.

Kust van Bolama
Bolama. Foto Danilo Vaz

Hij zal van zijn tijd als dienstplichtig soldaat genoten hebben, want aan het eind van die periode meldde hij zich vrijwillig bij het leger.

Companhia Comandos Africanos

In Angola had het Portugese leger in 1961 elite-eenheden, commando’s, gecreëerd als antwoord op het begin van de gewapende bevrijdingsstrijd die door het Portugese regime als terrorisme werd bestempeld. In 1964 werden in Mozambique en in Portugees-Guinea commando-opleidingen gestart.

Marcelino da Mata was een van de oprichters van de Guineese afdeling van de commando’s,  de Companhias de Comandos Africanos. Aan het begin van de oorlog was dit een kleine kern van Afrikaanse soldaten met gevechtservaring die samenwerkten met Portugese eenheden.

Generaal Spinola
Generaal De Spínola. Foto Keystone Press

Met de komst van generaal De Spínola als gouverneur en opperbevelhebber van Portugees Guinee in 1968 werden de Afrikaanse commando’s verzameld in compagnieën aangevoerd door een Portugese officier. De Afrikaanse commando-eenheden maakten deel uit van de strategie van een afrikanisering van de oorlog. De Spínola wilde ze ook als een politiek instrument gebruiken. De Afrikaanse commando’s zouden, in  het idee van de generaal, de Afrikaanse militaire elite zijn die hij van plan was te vormen als het embryo van toekomstige strijdkrachten van een autonoom Guinee, maar geïntegreerd onder Portugese bewind. Daardoor werden sommige commando’s bevorderd tot de rang van kapitein en in een tweede fase tot luitenant-kolonel.

De totale troepenmacht, gevormd door de 1e, 2e en 3e compagnieën commando’s, bestond uit 780 soldaten. De overgrote meerderheid waren in Guinee geboren mannen. In de compagnieën bevonden zich 35 officieren, 125 onderofficieren en 620 soldaten.

  • Dorp in Guinee 1973. Foto Roel Coutinho
  • Uitgebrand dorp, Guinee 1973. Foto Roel Coutinho
  • Alouette evacueert gewonden. Foto João Carvalho

Een Portugese blogger, Alberto Helder, met interesse voor deze soldaten, vatte de geschiedenis van deze compagnieën zo samen:

De eerste compagnie begon zijn activiteiten in 1970, de twee andere een en twee jaar later. Op 7 september 1974, dus ruim vier maanden na de Anjerrevolutie, werden deze eenheden opgeheven.

 Gewonden: 213. In gevecht: 208; door andere oorzaken 5.

Sterfgevallen: 60. In gevecht: 47; door ongelukken: 10; door ziekte: 3.

Gefusilleerd door de PAIGC: 45

Dus 27% van de troepen raakte gewond en 12% sneuvelde in deze vier jaren, de ene helft in gevechten tégen de bevrijdingsbeweging PAIGC de andere helft in gevangenschap gefusilleerd door diezelfde PAIGC. Vergelijk dat met de sterfte van Amerikaanse soldaten in de twee wereldoorlogen en de Vietnamoorlog van rond de 2% in elk van de oorlogen en concludeer met mij dat een Afrikaanse commando een riskant beroep had.

Da Mata’s activiteiten als commando

Marcelino da Mata nam deel aan een aantal opmerkelijke commando-operaties:

  • ‘Operação Tridente‘ (Operatie Drietand, van januari tot maart 1964) op het eiland Como in het zuiden van Guinee. Het doel van de operatie was om de PAIGC-guerrilla te elimineren en de Como-archipel te bezetten. Het werd een gedeeltelijk en tijdelijk militair Portugees succes.
  • ‘Operação Ametista Real‘ (Operatie Koninklijke Amethist) was een militaire operatie uitgevoerd door het bataljon Afrikaanse commando’s, op 8 mei 1973 met als doel het ontzetten van het belegerde Guidaje, een Portugees garnizoen aan de grens met Senegal. De operatie werd als een Portugees succes beschouwd.
Grens met Guinee
Bijna op de grens met Guinee-Conakry. Foto: jbdodane

De meest spectaculaire actie die Da Mata meemaakte was ‘Operação Mar Verde’ (Operatie Groene Zee). Portugese en Portugees-Guineese soldaten (420 in getal) vielen het buurland Guinee-Conakry binnen in november 1970. Het doel was om in Conakry, de hoofdstad, Amílcar Cabral, de leider van de bevrijdingsbeweging PAIGC, te vermoorden en, en passant het regime van de Guineese leider Ahmed Sékou Touré omver te werpen. Dit lukte allemaal niet en de aanvallers trokken zich terug na het bevrijden van Portugese krijgsgevangenen, het vernietigen van enkele PAIGC-schepen en de infrastructuur van de Guineese luchtmacht. Tijdens deze operatie stierven 21 commando’s uit de 1e Companhia de Comandos Africana.

Marcelino da Mata was toen al benoemd tot ridder in de hoogste onderscheiding die Portugal kent, de Oude en Zeer Nobele Militaire Orde van de Toren en het Zwaard, van Moed, Loyaliteit en Verdienste (Portugees: Cavaleiro da Antiga e Muito Nobre Ordem Militar da Torre e Espada, do Valor, Lealdade e Mérito).

Orde van de Toren en het Zwaard. Foto Wikimedia

Er gaan hardnekkige geruchten over door Da Mata gepleegde oorlogsmisdaden. Juridische processen werden geopend en weer voortijdig gesloten voor de krijgsraad in Guinee over zijn daden, aan het hoofd van een compagnie, tijdens overvallen in Guineese dorpen. Hij wordt geciteerd door Vasco Lourenço, een van de officieren die de Anjerrevolutie mee organiseerde, in de Diário de Notícias van 16 februari 2021:

“Entrámos na tabanca, deitamos granadas incendiárias para as palhotas, as pessoas fugiam para o centro da tabanca, matámos todos, homens, mulheres, crianças.”

“We gingen het dorp binnen, we gooiden brandgranaten in de hutten, de mensen vluchtten naar het centrum van het dorp, we hebben ze allemaal gedood, mannen, vrouwen, kinderen.”

25 april muurschildering
25 de Abril. Foto: IsmailKupeli

Een geluk bij een ongeluk

“Elk nadeel heeft ook z’n voordeel”, zoals een bekend Nederlands filosoof beweerde. Dat zou Marcelino da Mata wel gezegd kunnen hebben als hij de uitspraak had gekend. In begin 1974 raakte hij gewond en werd geëvacueerd naar Portugal voor herstel. Toen de Anjerrevolutie plaatsvond op 25 april was hij dus ver van Guinee. Daar werden de commandotroepen in september 1974 ontmanteld. Het lot van de Guineese soldaten was slecht. Velen werden gevangen gezet. Veel soldaten die hadden gediend in het Portugese leger werden in 1978 gefusilleerd op last van António Buscardini, de gevreesde directeur nationale veiligheid. Wikipedia spreekt van meer dan 7000 geëxecuteerde soldaten, waaronder honderden ex-commando’s.

De ouderen in Guinee-Bissau, de homens grandes en de mindjeres grandes (Creools voor wijze oude mannen en vrouwen), zullen wellicht nog de plaatsen van de massagraven kunnen aanwijzen in de Guineese steden en dorpen waar de executies plaatsvonden.

De revolutie keert zich tegen Da Mata

In 1975 was het heet in Portugal. Revolutionairen en ultra-revolutionairen struikelden politiek over elkaar heen. René Swaap schrijft erover in De Groene.

“Het was het hoogseizoen van de Processo Revoluçionário em Curso, het permanente revolutionaire proces, kortweg PREC genoemd. De macht van de latifundas, de grootgrondbezitters, diende gebroken, nationaliseringen in industrie en bankwezen volgden elkaar in snel tempo op. Ambtenaren kregen spectaculaire loonsverhogingen. Onderofficieren en artiesten bemoeiden zich met de collectivisaties van de landbouwgrond. De stemming in Portugal was eufoor-revolutionair. De dekolonisatie van Angola, Mozambique, Guinee-Bissau, São Tomé, de Kaapverdische Eilanden en Oost-Timor werd in no time geregeld.”

In 1975 ondervond Da Mata de gevolgen van de radicale stemming in het land: In de RALIS-kazerne in Lissabon werd hij gevangen gezet en gemarteld door Portugese officieren, aanhangers van de maoïstische politieke partij MRPP.

Muurschildering van de MRPP
De arbeidersklasse moet vooruit durven gaan in de revolutie. Foto Henrique Matos

Een rustig leven als burger

Da Mata slaagde erin om in 1975 naar Spanje te vluchten. Na de mislukte ultralinkse coup in Portugal van 25 november 1975 keerde hij terug. Hij ging in 1980 met militair pensioen en werd in 1994 gepromoveerd tot luitenant-kolonel. Als burger werkte Da Mata als veiligheidsmedewerker aan de Universidade Moderna de Lisboa.

Hij heeft zijn keus als beroepssoldaat in het Portugese leger altijd gerechtvaardigd met de uitdrukking ‘Guinee voor de Guineeërs’, waarmee hij bedoelde dat de PAIGC-guerrilla’s handelden in het belang van de Sovjet-Unie en niet als strijders voor een onafhankelijk Guinee.

De controverse laait op na zijn dood. Held of schurk?

Marcelino da Mata stierf op 11 februari 2021 in Lissabon aan COVID-19. Bij zijn begrafenis waren aanwezig onder andere de president van Portugal, Marcelo Rebelo de Sousa, de stafchef van de strijdkrachten, Almirante Silva Ribeiro en de stafchef van het leger, generaal Nunes da Fonseca.

 In kranten en op Portugese televisiestations barstte de discussie los. Op 17 februari 2021 vond een televisiedebat plaats op de zender TVI24. De titel was helder: Marcelino Da Mata: Herói Ou Vilão? (held of schurk?). Er werd een felle discussie gevoerd tussen twee publieke figuren met volstrekt tegengestelde opvattingen.

Fernando Rosas is een bekende geschiedkundige met een lange politieke geschiedenis van protest tegen het regime van Salazar, gevangenschap, lid van de ultralinkse politieke partij MRPP, mede oprichter van de politieke partij Links Blok (Bloco de Esquerda) . Hij beschuldigde Marcelino da Mata van oorlogsmisdaden en veroordeelde de aanwezigheid van politieke kopstukken bij Da Mata’s begrafenis.

José Ribeiro e Castro is uit een heel ander politiek hout gesneden. Hij was een van de oprichters van de rechtse politieke partij CDS, advocaat en politicus. In het televisiedebat verdedigde hij Marcelino da Mata als een nationale held.

Een bekende antiracisme-activist, Mamadou Ba, een Portugees onderdaan van Senegalese afkomst, gooide olie op het vuur. Hij verklaarde op Twitter: “Marcelino da Mata is een oorlogsmisdadiger die geen respect of eerbetoon verdient.” Als reactie ondertekenden 25.000 mensen een petitie om hem te deporteren.

Na een jaar is het nu rustig geworden in de media over Da Mata. De discussie na zijn dood is een voorbeeld van de deels onverwerkte trauma’s, veroorzaakt door de oorlogen die het Portugese regime van de Estado Novo voerde in de overzeese gebiedsdelen van Portugal.

Koloniale troepen waren een veel gebruikte strategie

Ook andere koloniale machten gebruikten lokale mensen in hun koloniën om in het leger tegen hun eigen volk te vechten.

Nederland kent het drama van de Molukkers. Het Koninklijk Nederlandsch-Indisch Leger (KNIL) was voor het grootste deel gevormd door niet-Nederlandse manschappen, voornamelijk Ambonezen, Menadonezen en Javanen. Na de capitulatie van Japan in 1945 werden KNIL-militairen ingezet in de strijd tegen de voorvechters van de nieuwe Republiek Indonesië tijdens de zogenoemde politionele acties, in feite een koloniale oorlog.

Molukse beroepsmilitairen vormden een belangrijk deel van het KNIL. Hierdoor werd de Molukse bevolkingsgroep door de Nederlanders beschouwd als bondgenoten en door veel Indonesiërs als landverraders. In 1951 werden zij daarom, samen met hun gezinnen – in totaal ongeveer 12.500 personen – met troepenschepen naar Nederland overgebracht. Daar kregen de KNIL-soldaten na aankomst te horen dat ze waren gedemilitariseerd. Hun ’tijdelijk verblijf’ werd na jaren vol hoop op terugkeer in de praktijk veranderd in een integratie in de Nederlandse maatschappij.

Belgisch Congo kende de Force publique. Op haar hoogtepunt, vlak voor de Congolese onafhankelijkheid in 1960 telde de Force Publique meer dan honderdduizend manschappen, verspreid over meer dan vijftig kazernes in alle uithoeken van de kolonie. Na de Congolese onafhankelijkheid werd de Force Publique volledig ontmanteld en na de afrikanisering gingen de restanten op in het nieuwe Armée Nationale Congolaise.

Groot-Brittannië kende veel lokale troepen, in Nigeria en andere Afrikaanse kolonies. Veel manschappen werden gerekruteerd in India en in Nepal, de beroemde Gurkha’s .

De Fransen kenden een reeks aan lokaal gerekruteerde soldaten, zoals bijvoorbeeld de Armée d’Afrique, de Tirailleurs Sénégalais, de Armée du Levant en nog meer.

De Spanjaarden hadden de Ejército de África; het Duitse koloniale leger had zijn Askari in Duits-Oost Afrika, tot 1919.

Einde van de koloniale rijken

Het einde van de koloniale rijken leidde tot gemengde resultaten voor de koloniale troepen. In landen waar de overgang naar de onafhankelijkheid relatief vreedzaam verliep, vormden de bestaande koloniale eenheden waarschijnlijk de basis van de nieuwe nationale legers. Waar er langdurige conflicten waren geweest, zouden die plaatselijk gerekruteerde troepen die trouw waren gebleven aan hun voormalige koloniale heersers, na de onafhankelijkheid als collaborateurs worden beschouwd en onderworpen aan represailles. Dit gebeurde in Guinee-Bissau zoals boven beschreven. Dit was met name ook het geval in Algerije. Naar schatting hebben het Nationaal Bevrijdingsfront (FLN) of lynchbendes in Algerije minstens 30.000 Harki’s en hun gezinsleden gedood.


« In de Glória
Op je lauweren rusten in Macaronesië »

Categorie: Algemeen, Geschiedenis, Politiek Trefwoorden: commando, Guinee-Bissau, Kolonien, leger, Marcelino da Mata, Portugal

Over Henk Eggens

Henk Eggens leerde Portugal kennen toen hij in de ex-overzeese gebieden ging werken in de gezondheidszorg: Eerst in Cabinda, Angola, toen nét enkele maanden onafhankelijk geworden (1976-’78) en daarna in Guinee-Bissau (1980-’84). Daar kreeg hij een bijzonder inzicht in onderdelen van de Portugese cultuur en politiek. Sindsdien ging hij regelmatig met het gezin naar Portugal op vakantie, meest in een huurhuis bij de Rio Dão in het Viseu district. Voor werk ging hij jarenlang voor korte periodes naar veel landen in Afrika, Azië en Latijns-Amerika, bijvoorbeeld ook naar de Portugeessprekende landen Mozambique en Brazilië. Sinds 2013 verblijven ze veel in Santa Comba Dão, district Viseu; Henk is actieve pensionado, Maria de Jesus is consulente leprabestrijding. Veel tijd om Portugal en de Portugezen beter te leren kennen en te waarderen. Henk is sinds medio 2021 redacteur van Portugal Portal.

Lees Interacties

Reacties

  1. Hanneke zegt

    20 februari 2022 om 09:05

    Fascinerend artikel. Het verbaast me dat er (nog) geen reacties zijn. Men is het nog aan het lezen, denk ik. Dank je wel.

    Beantwoorden
  2. Chris Hijmans zegt

    22 september 2024 om 15:55

    Dank je wel, Henk. Ik was met mijn broer heel geïnteresseerd in de andere kant van de orde waarin we leefden , toen we opgroeiden. en geboren in 1954 , november . Broer heeft me gevraagd om met hem naar Lissabon te gaan in de maand na de verandering. Er was nog onzekerheid, en bij Coimbra in de buurt waren we bij een stuwdam, die bewaakt werd door soldate, Ik denk wegens de kans dat ‘contrarevolutionaire commandanten in het noorden daarlangs konden rijden , met soldaten natuurlijk. We kregen in onze veldfles rode wijn uit een grote jerrycan, van het rantsoen , neem ik aan .
    In Lissabon hebben we geslapen in een tent in de stad, van de MFA. dat betekent : moviemento forcas armadas, zoals je weet.
    ( en geen : multifunctionele accomodatie , zoals hier in Friesland )
    De laatste jaren ben ik weer een paar keer wezen lopen met de Tsjechische vriendin, om haar dit land te laten meemaken, waar ze toen niet kon komen .
    En ook helpt me de ervaring van toen , om om te gaan met de neokoloniale gevoelens die nu ook nog in ‘ons mooie Nederland’ leven .

    Beantwoorden
    • Henk Eggens zegt

      22 september 2024 om 22:22

      Dat moet een bijzondere ervaring voor je geweest zijn, als 20-jarige in een verse revolutie rondlopen. En ik ben het met je eens, neokoloniale gevoelens bestaan, in verschillende vormen in veel landen, van paternalisme, ‘wij weten het beter dan zij’, tot en met racisme.
      Aan de andere kant is er waarschijnlijk niet één revolutie die geluk voor alle burgers heeft gebracht.

      Beantwoorden

Geef een reactie Reactie annuleren

Je e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Ook leuk om te lezen

markt
Portugees-Nederlandse cultuurschokken
Interessante recente muziekreleases (2025/5)
Livraria Lello & Irmão.
Portugese boekhandels: Aanrader, ook voor niet-lezers

Primaire Sidebar

Zoek je iets?

Kenters

Wil je Portugal Portal volgen?

Kies voor de nieuwsbrief, voor follow.it of voor sociale media

Kies hier

Onze sponsoren

Bekijk de sponsoren

Trefwoorden

Alentejo Algarve Aveiro Beiras boeken boekrecensie Coimbra column Corona cultuur dieren economie emigratie emigreren fado feest gastronomie geloof geschiedenis kunst land Lissabon literatuur milieu muziek natuur natuurpark Noord-Portugal overwinteren Porto Portugal recept reizen steden taal taalweetjes toerisme traditie Trás-os-Montes vakantie verbouwen volksgebruiken wandelen werken wijn

Recente reacties

  • Marc van Driel op De geboorte van het Portugees. Het verhaal van een taal.: “Beste Janwillem, een prachtig stuk. Met veel plezier gelezen. Je maakt ergens melding over het verband tussen Poortugaal en Portugal.…”
  • Gerard Spring in 't Veld op Boodschappen doen: “Leuk artikel Mariska, Wij kochten een woning in 2011 in het noorden van Portugal op 16 km van de Spaanse…”
  • Josephine lucassen op Boodschappen doen: “heel leuk artikel en goed herkenbaar. dank voor het delen”
  • Mariska Roos op Portugees-Nederlandse cultuurschokken: “Wij hadden zo’n zelfde ervaring midden in een park in Viseu toe we hier net woonden. Twee vrouwen zaten er…”
  • Geert Brabant op Interessante recente muziekreleases (2025/5): “👍”

Footer

  • Home
  • Over Portugal Portal
  • Alle artikelen
  • De schrijvers van Portugal Portal
  • Privacy
  • Cookie policy
  • Contact

Wil je Portugal Portal volgen?

Dat kan op drie manieren!

Kies hier

Portugal Portal

Meer informatie over Portugal Portal

mailportugalportal@gmail.com

  • E-mail
  • Facebook
  • Instagram

© 2025 Copyright Portugal Portal 2023

Beheer cookie toestemming
Om deze website goed te laten werken, te optimaliseren en personaliseren en content van social media te kunnen tonen worden cookies geplaatst.
Functioneel Altijd actief
The technical storage or access is strictly necessary for the legitimate purpose of enabling the use of a specific service explicitly requested by the subscriber or user, or for the sole purpose of carrying out the transmission of a communication over an electronic communications network.
Preferences
The technical storage or access is necessary for the legitimate purpose of storing preferences that are not requested by the subscriber or user.
Statistieken
The technical storage or access that is used exclusively for statistical purposes. The technical storage or access that is used exclusively for anonymous statistical purposes. Without a subpoena, voluntary compliance on the part of your Internet Service Provider, or additional records from a third party, information stored or retrieved for this purpose alone cannot usually be used to identify you.
Marketing
The technical storage or access is required to create user profiles to send advertising, or to track the user on a website or across several websites for similar marketing purposes.
Beheer opties Beheer diensten Beheer {vendor_count} leveranciers Lees meer over deze doeleinden
Zelf instellen
{title} {title} {title}