Het filmfestival van Portimão (Portugal) Visões do Sul opende eind oktober 2010 met de film José e Pilar van Miguel Gonçalves Mendes, een documentaire van ruim twee uur over José Saramago en diens vrouw Pilar del Rio. Saramago, Portugees schrijver en winnaar van de Nobelprijs voor de literatuur in 1998, overleed in juni 2010.
De schitterende film volgt het echtpaar tijdens het schrijven van Saramago’s laatste boek, ‘De tocht van de olifant’ (A viagem do elefante) tussen 2006 en 2008. Wie denkt dat een schrijver een wat eenzame figuur is, die op zijn zolderkamertje zijn boeken schrijft, krijgt door het zien van deze documentaire een heel ander beeld.
Saramago en vooral zijn vrouw Pilar zijn bijvoorbeeld druk met het openen van een bibliotheek op het Canarische eiland Lanzarote, waar Saramago sinds 1992 woonde. Daarnaast vliegt het paar de hele wereld over om grote literaire festivals te bezoeken, in Portugal een stichting José Saramago op te richten en om in Saramago’s geboorteplaats Azinhaga geëerd te worden. Daar zijn straten naar zowel José Saramago als Pilar del Rio vernoemd, die elkaar kruisen. Prachtig zijn de beelden van een internationaal literair festival in Mexico, waar zowel Saramago als collega Nobelprijswinnaar Gabriel García Márquez tijdens een forum tegenover een grote zaal vol mensen lijken in te dutten.
Tussen al die activiteiten door krijgen we een mooi beeld van José en Pilar en hun liefdevolle relatie. Pilar lijkt de drijvende kracht achter Saramago. Soms lijkt ze het programma van Saramago veel te zwaar te maken, op een ander moment in de film lijkt de schrijver dat zelf ook te willen.
De tocht van de olifant
Rode draad in de film is het schrijven van Saramago’s laatste boek ‘De tocht van de olifant’. We horen hem het eerste idee hebben en zien hem schrijven en denken. Tussen de reizen door, want als Saramago op reis is, schrijft hij niet.
Als Saramago mede door zijn overladen programma ernstig ziek wordt, komt de vrees op dat hij het boek niet zal kunnen afmaken. Langzaam herstelt de schrijver zich echter en na enkele optredens vanuit de rolstoel en moeilijk sprekend, kan hij zelfs weer redelijk lopen en praten.
Heel ontroerend is het moment als hij (na zijn ziekte) reageert op een particuliere voorstelling van de op zijn boek gebaseerde film ‘De stad der blinden’ (Ensaio sobre a cegueira). Saramago vindt de film perfect en is intens gelukkig dat hij de film nog heeft kunnen zien. De regisseur van de film, Fernando Meirelles, is zichtbaar getroffen en geeft Saramago enkele zoenen op zijn hoofd. (Als je het zo opschrijft, klinkt het misschien sentimenteel, maar dat is de documentaire beslist niet.)
We leren Saramago in de documentaire ook kennen zoals hij in zijn boeken is. Mild ironisch en een zeer scherpe waarnemer van de onvolkomenheden van de wereld. Niet voor niets was Saramago communist, wat hem in het Portugal onder de dictatuur op ontslag kwam te staan. Saramago’s boek ‘Het evangelie volgens Jezus Christus’ (O evangelho segundo Jesus Cristo) uit 1991 leidde tot scherpe kritiek van de Portugese bisschoppen. De Portugese minister van cultuur weigerde daarop om Saramago kandidaat te stellen voor de Europese Aristeion prijs. De verstoorde en weer herstelde relatie met Portugal komt in de film terloops ter sprake.
Ook veel andere thema’s komen in José e Pilar slechts terloops aan de orde. Zo vertelt Saramago met ironie over doodgaan en religie.
De film eindigt met de lancering van ‘De tocht van de olifant’ in São Paulo en Rio de Janeiro. Daar houdt Saramago zijn laatste signeersessies. “Wilt u een rhinoceros voor me tekenen?”, vraagt een fan. Saramago tekent echter uitsluitend zijn naam, anders lopen de sessies te veel uit. De reis van het laatste boek is volbracht.
De documentaire ‘José e Pilar’ is prachtig gefilmd en geeft een fraai en ingetogen beeld van Saramago en het leven van een gevierd schrijver. Ondanks enkele opmerkingen en een paar beelden over Saramago’s tijd vóór zijn huwelijk met Pilar, beperkt de film zich grotendeels tot de periode dat Pilar en José Saramago samen waren. Dat zou je als een beperking kunnen zien, maar op een of twee momenten van langdradigheid na is José e Pilar een schitterende documentaire, begeleid door prachtige muziek. Zeer de moeite waard!
Dit artikel is eerder gepubliceerd in Blik op Portugal, januari 2011.
.jpg){kind=link}
Waar vind ik deze documentaire van José en Pilar, staat deze op You Tube?
ir. Hendrik Th van Asselt
Beste Hendrik,
Ik heb even gegoogled, zie hier de zoekresultaten. De film heeft gedraaid in bioscopen en is te zien geweest op de RTP. Op Youtube vond ik enkele trailers van de film. Wellicht is de film nog ergens te koop op DVD?