Fausto Bordalo Dias, hij zette de historie van Portugal op muziek

Op één juli verloor Portugal, na een slepende ziekte, een monument uit de hedendaagse Lusofone muziek. Fausto Bordalo Dias (1948-2024), ook bekend als Fausto, wordt als de belangrijkste singer-songwriter uit de Portugese muziek beschouwd.

De commentaren liegen er dan ook niet om.

• “Fausto, de belangrijkste troubadour van het Portugese lied, is overleden” – Jornal de Notícias
• “Hij hield niet van schijnwerpers maar liet een ongeëvenaard oeuvre achter. Genieën waardig.” – Expresso jornal
• “Eén van de grootste namen in de Portugese muziek en cultuur. Een referentie die generaties overstijgt” – SIC Notícias
• “Hij is een grootse persoonlijkheid (…) en maakte met Por este rio Acima één van de meest monsterlijke albums in de Portugese muziek.” – Sérgio Godinho
• “Voor mij is het de referentie, de manier waarop hij met muziek omging, de manier waarop hij met het woord omging en de manier waarop hij zong.” – Luís Represas

Gedoopt in overzeese koloniale cultuur

Carlos Fausto Bordalo Gomes Dias komt op 26 november 1948 ter wereld, ergens in de Atlantische Oceaan, aan boord van een schip dat zijn ouders van Portugal naar de kolonie Angola brengt. Het lijkt wel profetie want reizen over zee, de Portugese diaspora en de ontdekkingsreizen, die de basis vormden van de Portugese kolonies, zullen later de grote thema’s worden in zijn muzikale carrière. Zijn ouders zijn afkomstig uit de Beiras en laten hun spruit inschrijven in de registers van Trancoso, op het Portugese vasteland. Fausto brengt echter zijn vroege jeugd en adolescentie door in Angola. Als tienjarige krijgt hij zijn eerste gitaar en de lokale muziek trekt al snel zijn aandacht. Die Afrikaanse ritmes zal hij later met de Portugese tradities gaan mixen. Hij vormt er zijn eerste bandje, Os Rebeldes, dat typische popmuziek uit die zestiger jaren maakt, zwaar beïnvloed door The Beatles.

De protestjaren en eerste releases

In 1968 keert hij terug naar Portugal om in Lissabon politiek-sociale wetenschappen te gaan studeren. Dit brengt hem in contact met de pre-revolutionaire verzetsbeweging tegen de fascistische dictatuur van de Estado Novo en de muzikanten die zich hiervoor engageren. Het is de tijd van de zogenaamde Música de intervenção (Portugese protestsongs) en Fausto ontmoet namen als Zeca Afonso, Manual Freire, Sérgio Godinho en José Mário Branco. Ook buitenlandse namen, van Bob Dylan tot Neil Young, inspireren hem en het jaar daarop brengt hij zijn eerste EP op de markt. Het bevat vier nummers, geschreven door João Luís Bettencourt da Câmara, die later professor zal worden aan de universiteit van Lissabon. Het levert Fausto meteen een revelatie award op van Rádio Renascença.

De trein is vertrokken, in 1970 volgt al een LP die net als de EP de titel Fausto meekrijgt en ook in Nederland door Philips wordt uitgegeven, inmiddels echte collector’s items. Op de LP toont Fausto voor het eerst zijn talent als auteur van tekst en muziek, met o.a. het nummer Quando Um Homem Quer Partir. Een pure protestsong gekruid met rock & roll. Vijf van zijn composities worden gecensureerd en door de Emissora Nacional op de verboden lijst gezet.

De kater na de Anjerrevolutie

Na de militaire machtsovername volgt in Portugal een erg turbulente periode. De linker- en rechtervleugel gaan met mekaar in de clinch. Wat volgt zijn pogingen tot contra-revolutie, willekeurige nationaliseringen en onteigeningen. Dit PREC – Processo Revolucionário em Curso (Revolutionair Overgangsproces) sleept anderhalf jaar aan en heeft ook voor Fausto gevolgen. Hij ziet de solidariteit uit de pre-revolutionaire periode wegdeemsteren en vervangen worden door een politiek en ideologisch pamflettisme. Hij neemt er afstand van en de protestrocker vindt zichzelf opnieuw uit als briljante singer-songwriter. Hij valt terug op zijn Portugese identiteit, de traditionele muziek uit Noord Portugal en poëzie. In 1977 verschijnt de plaat Madrugada dos Trapeiros met daarop geen politiek maar een tijdloos ecologisch protest, getiteld Se Tu Fores Ver o Mar (Rosalinda). Fausto klaagt de nefaste gevolgen aan van industrialisering en vervuiling.

Wat als die drukker uit Leuven er niet was geweest?

Histórias de Viajeiros uit 1979 vormt de definitieve switch in zijn muziek en de aanloop naar een trilogie die het grootste gedeelte van zijn carrière zal overspannen. Fausto raakt gefascineerd door het boek Peregrinação van Fernão Mendes Pinto, het beroemde reisverhaal dat deze ontdekkingsreiziger neerpende tussen 1570 en 1578. Het werk is een verslag van meer dan 20 jaar reizen naar Afrika en Azië en een klassiek meesterwerk van de Portugese literatuur. Laat me toe nu even af te wijken van de verhaallijn, want er is nog een link met de Lage Landen. Een Vlaming was in 1614 immers verantwoordelijk voor de eerste uitgave van het boek dat Fausto inspireert.

Peter van Craesbeeck was in Lissabon bekend als Pedro Crasbeeck en richtte er in 1590 één van de eerste drukkerijen in Portugal op. Hij was uit Leuven afkomstig maar opgeleid bij Plantin en Moretus in Antwerpen, waar hij vertrok omwille van de religieuze conflicten in de Nederlanden. In Portugal maakte hij een blitz carrière. In 1617 werd hij geridderd en drie jaar later tot drukker van het Koninklijk Huis benoemd. In 1614 werd hem gevraagd om de Peregrinação te drukken. Het epos bevat meer dan 600 bladzijden, voor die tijd een complexe opdracht. Het zal het belangrijkste en meest vertaalde reisverhaal uit de Portugese literatuur worden. Reeds in 1678 was er een vertaling naar het Nederlands, maar begin deze eeuw kwam er een recentere versie op de markt, Pelgrimsreis, van de hand van Arie Pos.

De trilogie

Het boek maakt veel los bij Fausto en roept herinneringen op aan zijn eigen jeugd. De Portugese diaspora wordt zijn grote motivatie, hij wil proberen deze te begrijpen omdat hij er zelf deel van is geweest. In 1982 brengt hij de dubbel LP Por Este Rio Acima uit, door velen beschouwd als zijn absolute meesterwerk. Het is ook het eerste deel van een trilogie die hij de naam Diáspora Lusitana meegeeft. Hij heeft het over de specerijenhandel, de drijfveer voor de ontdekkingsreizen, over de heroïek maar ook over de lelijke kanten van het verhaal. De plaat blinkt uit op belangrijke vlakken als muzikaliteit, poëzie, melodie, concept, arrangementen en door die unieke combinatie van traditionele Portugese en Afrikaanse invloeden. Een pleiade van 40 excellente muzikanten en de unieke stem van Fausto doen de rest. Het maakt van de plaat een echt juweeltje dat zijn stempel drukt op de Portugese populaire muziek en Fausto de status bezorgt als één van de allergrootste Lusofone artiesten.

Hij neemt er zijn tijd voor, want pas in 1994 verschijnt het tweede deel, Crónicas da Terra Ardente. Op deze dubbel-CD concentreert hij zich op de bijna waanzinnig tragische kant van de reizen van Portugese zeevaarders. Het is Portugal historisch geschetst in een notendop: armoede en ambitie, moed en angst, avontuur en saudade, empathie en geweld, geloof en hebzucht. Op muzikaal vlak is er een heel duidelijke evolutie met de introductie van elektrische gitaren en synthesizers. In 2011, bijna 30 jaar later, rondt Fausto de trilogie en zijn carrière af met Em Busca das Montanhas Azuis, alweer een dubbelaar. Het thema draait op deze afsluiter rond de reizen naar Afrika, wanneer de Portugezen er voet aan land zetten. Voor het eerst in zijn carrière komt hij er mee op nummer één en dit binnen een week. Het is de ultieme erkenning door het grote publiek van de ongeëvenaarde artistieke waarde van zijn werk. De Portugese Vereniging van Auteurs (SPA) kent hem zowel de prijs voor het beste album als voor de beste song van het jaar toe (E Fomos pela Água do Rio). Van dit nummer maakte ik ooit voor een lezing een clip met de originele tekst en de Nederlandse vertaling. Het nummer vertelt op een subliem poëtische wijze wat de ontdekkingsreizigers moeten hebben ervaren toen ze indertijd voet aan wal zetten op die onbekende Afrikaanse kusten.

Fausto Bordalo Dias liet ons, naast enkele live- en verzamelplaten, in totaal twaalf studio albums na, stuk voor stuk monumenten in de Portugese muziekgeschiedenis. R.I.P. Fausto.

Cinco estrelas * * * * *

Afronden doe ik dus opnieuw met een special. In oktober was het 25 jaar geleden dat Amália Rodrigues overleed, de koningin van de fado. Zij staat niet meteen bekend als vernieuwende factor in het genre, maar ook zij durfde lang geleden al eens buiten de lijntjes te kleuren. Ook met de Lage Landen had ze een link via de Belgische zanger Adamo, van wie ze in 1967 het nummer Inch’ Allah coverde. In de actuele internationale context misschien wat delicaat, maar het gaat in essentie om een vredeslied, waarvan Adamo naderhand zelfs de oorspronkelijke tekst wijzigde omdat die nogal gevoelig lag in de Arabische wereld.