Waar komen de Portugezen vandaan?

De historie van de verschillende volkeren die in Portugal woonden, er binnentrokken, er bleven of er weer uit weg trokken, het staat allemaal in de geschiedenisboeken. Moderne inzichten, met name op het gebied van moleculaire erfelijkheidsleer, werpen een nieuw licht op de huidige samenstelling van de Portugese bevolking.

Ras

In juni 2015 publiceerde ik op Portugal Portal een artikel over de Portugese nationale feestdag op 10 juni. In de tijd van Salazar heette deze feestdag Dia de Camões, de Portugal e da Raça.
Ik herinnerde me het monument op het centrale plein van Bissau waar ik begin jaren tachtig werkte. Het monument had in de koloniale tijd het opschrift gehad: ‘Ao esforço da raça‘ – ‘(Eer) aan de inspanningen van het ras’. Wat had dat te betekenen? vroeg ik me af. Welk ras had zich ingespannen in koloniaal Guinee? Het blanke ras soms? Dacht ik niet! In ieder geval niet in positieve zin.

Ik vond een verklaring op het internet. Salazars beleid beschouwde Portugal als één natie, verspreid over meerdere continenten. Het Portugese ras (a raça portuguesa) moest als vermeende bron van beschaving de stabiliteit in de overzeese gebiedsdelen garanderen. Dus dát ras werd hier bedoeld! Het monument in Bissau eerde de inspanningen van het Portugese ras, de nazaten van de ontdekkers en veroveraars waarover Camões zo lyrisch over geschreven had.

Ik bleef benieuwd naar het concept ras. Wat is het? Waarop is het gebaseerd? Ik dacht niet dat het Portugese ras als zodanig bestond, maar wat verbindt Portugezen dan wel? Waar komen ze vandaan?

Wat leren de Portugese kinderen op school?

Een samenvatting van de leerboeken: de Iberiërs waren een pre-Romeins volk dat in Portugal aanwezig was vanaf ongeveer 3000 v. Chr. tot de 1e eeuw v. Chr. Deze benaming gaf uiteindelijk aanleiding tot de naam van het Iberisch schiereiland.

De Kelten (een Kelt was en is een spreker van een Keltische taal) drongen het schiereiland binnen rond de 8e eeuw v. Chr. Het was een volk uit Midden-Europa dat nieuwe manieren bracht om goud en ijzer te bewerken. Samen met de Iberiërs vormden zij de Keltiberiërs, die in verschillende volkeren waren verdeeld; de bekendste van deze volken waren de Lusitaniërs.
Na de Kelten kwamen de Feniciërs, de Grieken en de Carthagers, die zeeroutes creëerden om producten uit te wisselen. De Feniciërs vonden het alfabet uit, de Grieken waren de eersten die munt gebruikten en de Carthagers leerden voedsel te conserveren met behulp van zout.

Hierna kwamen de oorlogen (die eeuwen duurden). Eerst waren het de Romeinen die het schiereiland binnenvielen in 138 v. Chr., daarna kwamen de Visigoten, die hen de 5e eeuw n. Chr. verjoegen. In het jaar 711 veroverden de Moren bijna het hele schiereiland. Ze heersten bijna 500 jaar lang in het gebied dat bekend staat als het kalifaat Córdoba. Ze werden uiteindelijk door de christenen verdreven in de 12e eeuw.
Zo werden de nieuwe koninkrijken geboren: León, Castilië, Navarra en Aragon, waaruit later twee landen ontstonden: Portugal en Spanje, die nu het Iberisch schiereiland vormen zoals we dat kennen. In 1139 verkreeg het graafschap Portucale, gelegen in het noorden van Portugal, zijn onafhankelijkheid van León. Dit leidde tot de oprichting van het koninkrijk Portugal.

Haplogroepen

Wat is een haplogroep (voor dummies zoals ik)

Haplogroepen zijn groepen mensen met vergelijkbare erfelijke eigenschappen die ons iets kunnen vertellen over onze afstamming. Het is als een soort genetische stamboom die ons kan helpen te begrijpen waar onze voorouders vandaan kwamen. Haplogroepen zijn door wetenschappers ‘ontdekt’ in de jaren tachtig. Dit is dus relatief recente kennis. Ze zijn belangrijk voor de geschiedenis omdat ze inzicht bieden in menselijke migratiepatronen, verwantschappen en evolutie. Door het bestuderen van haplogroepen kunnen onderzoekers de verspreiding van groepen mensen over de wereld en de erfelijke verschillen binnen die groepen reconstrueren. Dat draagt bij aan ons begrip van de menselijke geschiedenis.

Nog een paar begrippen zijn nodig om de rest van mijn verhaal te kunnen volgen.

Ik zoom in op de menselijke cel. In de celkern bevindt zich het DNA. Dit is een molecuul dat erfelijke instructies bevat voor de ontwikkeling, groei, functioneren en voortplanting. DNA bepaalt de erfelijke eigenschappen van een organisme, in dit geval de mens.

Haplotypes zijn variaties in ons DNA die uniek voor ons zijn. Haplotypes werden in de jaren zeventig gevonden door vooruitgang in het onderzoek naar DNA eigenschappen.

Er zijn twee belangrijke soorten haplotypes die worden gebruikt om menselijke afstamming en migratie te bestuderen.

1. Y-chromosomale haplotypes: deze worden overgeërfd via het Y-chromosoom en komen alleen voor bij mannen. Ze worden gebruikt om mannelijke afstammingslijnen te volgen.
2. Mitochondriale¹ haplotypes: deze worden overgeërfd via de moederlijke lijn en komen voor bij zowel mannen als vrouwen. Hiermee kan de vrouwelijke afstammingslijn gevolgd worden.

Beide soorten haplotypes kunnen informatie bieden over migratie, verwantschap en de geschiedenis van volkeren.

Haplogroepen zijn groepen mensen met dezelfde DNA haplotypes.

Op het Iberisch schiereiland

Erfelijk onderzoek naar haplogroepen wordt meestal gedaan op het hele Iberisch schiereiland, dus in Spanje én Portugal. Deze onderzoeken hebben belangrijke aanvullende kennis opgeleverd over waar de Portugezen vandaan komen. Het laat zien dat hun genetische achtergrond ingewikkeld is door vroegere migraties en andere historische invloeden.

Een duik in de drie voornaamste haplogroepen op het schiereiland

Drie Y-chromosomale haplogroepen komen veel voor op het Iberisch schiereiland:

R-M269

Deze haplogroep komt in heel West-Europa voor en is ook frequent in de Portugese bevolking. Dit wijst op een significante bijdrage van Westelijke steppeherders tijdens de bronstijd.

Haplogroep J

Deze haplogroep heeft zijn oorsprong in het Midden-Oosten. Hij komt in verschillende frequentie voor in de diverse regio’s van Portugal. Dat wijst op vroegere volksverhuizingen rond de Middellandse zee.

E-M35

Deze haplogroep wordt ook gevonden in de Portugese bevolking en wordt geassocieerd met Noord-Afrika en Oost-Afrika.

Uit onderzoek blijkt dat de Portugezen voornamelijk afstammen van volkeren uit drie verschillende gebieden rondom het Iberisch schiereiland, zoals je kunt zien op de drie kaarten: West-Europa, het Midden-Oosten en Noord-Afrika. Meer kwantitatieve studies suggereren dat de meerderheid van de Portugezen erfelijk afkomstig zijn uit de West-Europese haplogroep R-M269. Ongeveer 11% van de Portugezen heeft een haplotype van Noord-Afrikaanse afkomst en een 20% is van Sefardisch-Joodse afkomst. De onderzoekers vermoeden dat de oorzaak ligt in het veel voorkomen van religieuze bekering (vrijwillig of gedwongen) in historische episodes van sociale en religieuze intolerantie. Dit heeft uiteindelijk geleid tot de integratie van nakomelingen als Portugezen.².

Het begrip ras is nutteloos en gevaarlijk

Ras is een sociaal construct en geen biologisch zinvol concept. Mensen kunnen dezelfde haplogroep delen, ongeacht hun raciale categorie. Het idee van ras werd historisch gebruikt om ongelijkheid te rechtvaardigen, maar wetenschappelijk onderzoek toont aan dat er geen biologische basis is voor ras. Menselijke diversiteit is complex en kan niet worden gereduceerd tot eenvoudige raciale categorieën. De resultaten van erfelijkheidsonderzoek met behulp van haplogroepen tonen aan dat we allemaal een mix zijn van verschillende volkeren.

Mijn lief werd geboren in Brazilië. De dokter die bij de bevalling had geholpen vulde het geboortebewijs in: Etniciteit, kleur, ras: wit (Etnia, cor ou raça: branca). Hij had de keus gehad om ook zwart, bruin, geel of inheems in te vullen (negro, pardo, amarelo of indígena).
Haar ouders keken elkaar aan en lieten het maar gaan. Haar vader wist dat zijn Indiaanse grootmoeder in haar dorp was weggesleurd door een witte Portugees (die later zijn grootvader zou worden). De moeder van mijn lief wist dat ze een zwarte grootvader had. Ze lieten het maar zo, want destijds werd etniciteit bepaald door de professional. Tegenwoordig is het bij nationale volkstellingen in Brazilië de persoon zelf die zijn etniciteit opgeeft.

Voetnoten

1. Mitochondriën zijn kleine energiefabriekjes in onze cellen die ons helpen energie te produceren. ↩︎
2. Bron: Susan M. Adams (2008). The Genetic Legacy of Religious Diversity and Intolerance: Paternal Lineages of Christians, Jews, and Muslims in the Iberian Peninsula. The American Journal of Human Genetics 83, 6, 12 December 2008, 725-736. ↩︎