Pessoa, an experimental life. Een boekrecensie

Door gastschrijver Charles Phaff

In mijn jonge jaren wist ik al dat Fernando Pessoa (1888-1935) een beroemde Portugese dichter, schrijver en filosoof was die gebruik maakte van verschillende pseudoniemen (hij noemde ze heteroniemen) en ik las “Het Boek der Rusteloosheid”. De abstracte, filosofische overpeinzingen van deze in Lissabon wonende existentiële tobber sloten toentertijd niet goed aan bij mijn leeftijd en Hollandse nuchterheid en dus liet ik het daarbij.

Ik bleef wel geïntrigeerd door deze excentrieke zonderling en kocht, toen ik eenmaal regelmatig in Portugal kwam, de vuistdikke, Engelstalige Pessoabiografie, een door Richard Zenith (1956) geschreven en unaniem geprezen levensbeschrijving, waarvoor hij in 2022 net geen Pulitzerprijs kreeg.

Roem

Google Maps bewijst Pessoa’s bekendheid, want alleen al in Portugal zijn er 57 straten en pleinen naar hem genoemd. De Universidade Fernando Pessoa heeft locaties in Porto en Ponte de Lima.
Albufeira en Porto hebben elk vier straten genoemd naar zijn bekendste heteroniemen maar ook in Évora, Faro, Grândola, Lissabon en Mértola is hij vernoemd. Tavira heeft een Casa en een Bibliotheek genoemd naar heteroniem Álvaro de Campos, omdat die daar geboren is.

Er is een jaarlijkse Pessoa prijs en elke toerist laat zich in Lissabon fotograferen naast zijn lelijke beeld op het terras van stamcafé A Brasileira in het Chiado. Voor zijn geboortehuis staat wel een mooi standbeeld met een boek als hoofd en op de tegelmuur naar metrostation Aeroporto is een prachtige karikatuur van cartoonist António Moreira Antunes. En zelfs in Durban, waar hij opgegroeide, staat een borstbeeld van Pessoa.

De dichter met vele gezichten

Hij wordt in 1888 geboren in Lissabon, zijn vader sterft kort daarna, zijn moeder hertrouwt. Pessoa verhuist in 1896 naar Durban waar zijn stiefvader consul is en Fernando een degelijke Engelse schoolopleiding krijgt. In 1905, 17 jaar oud, keert hij terug naar Lissabon en zal daar tot zijn dood in 1935 blijven.

Hij is verlegen, wereldvreemd, individualistisch, erudiet, een dromer die wel heel goed kan schrijven en dichten, aanvankelijk in het Engels maar later ook in het Portugees. Hij verwondert zich over het bestaan en het bestaan der dingen, het is een twijfelaar die veel begint maar weinig voltooit. Hij heeft een afkeer van het actieve leven, is bescheiden in de omgang maar wel al vroeg overtuigd van zijn eigen genialiteit. Hij neemt deel aan seances voor het oproepen van geesten en is gefascineerd door astrologie, spiritisme en occultisme.

Op jonge leeftijd valt hij al op door zijn poëzie en proza en verzamelt een groep vrienden en bewonderaars om zich heen die samen discussiëren, drinken, roken en literaire plannen maken in de cafés van Lissabon. Ze zetten uitgeverij IBIS op die al na een jaar failliet gaat. Pessoa schrijft gedichten, artikelen, analyses en polemieken die in literaire tijdschriften verschijnen. Tijdens zijn leven publiceert hij de dichtbundel Mensagem. Hij schrijft over paradoxen om zowel zijn vaardigheid in de logica te demonstreren als de absurditeit van het bestaan aan te tonen. Door zijn schrijfvaardigheid en goede beheersing van het Engels maakt hij zijn hele leven zakenbrieven voor internationale bedrijven in Lissabon, wat hem inkomsten en vrijheid oplevert.

Hij romantiseert en idealiseert kolonialisme en imperialisme en verlangt terug naar de 16^e eeuw toen Portugal nog een maritieme grootmacht was en voorspelt dat die tijd eens terug zal keren. Dan zal ook een opvolger van Luíz Vaz de Camões, Portugals grootste dichter, verschijnen en hij suggereert ongegeneerd dat hij dat zelf wel eens zou kunnen zijn. Dat is een symptoom van zijn megalomanie en een verbluffend accurate voorspelling.

Een vast thema in Pessoa´s poëzie is fingimento, fingeren, doen alsof, een rol spelen. Mensen kunnen slechts acteren, het diepste zelf bestaat niet, het masker dat we dragen is onze essentie, het leven is een theatrale voorstelling waarin authenticiteit ontbreekt en we zowel acteur als toeschouwer van ons eigen bestaan zijn. Zo creëert hij bijna 50 heteroniemen, alternatieve literaire persoonlijkheden, elk met eigen biografie, karakter, rol, schrijfstijl en filosofie, die ook met elkaar communiceren en gezamenlijk zijn persoonlijkheid vormen.

Overlijden

Hij sterft in 1935 op 47-jarige leeftijd aan een acute darmafsluiting, waarvan hij de ernstige klachten eerst bagatelliseert en laat medische hulp zoekt. Misschien heeft zijn vertrouwen in astrologie daarbij een rol gespeeld, want zijn zelf getrokken horoscopen voorspelden altijd dat hij 70 jaar zou worden. Hij was alleen in literaire kringen en niet bij het grote publiek bekend. Slechts vier Portugese kranten plaatsten een korte necrologie.

Pessoa had geen testament gemaakt en nauwelijks privébezit. Na zijn dood werden er in zijn woning bijna 30.000 door hem geschreven fragmentarische, ongepubliceerde teksten gevonden, bestaande uit poëzie, proza, vertalingen, brieven, analyses, polemiek en andere documenten die nu het Pessoa archief in de Nationale Bibliotheek van Portugal vormen. De ontdekking en geleidelijke ontsluiting van dit omvangrijke oeuvre veroorzaakt de postume beroemdheid van Fernando Pessoa. Door zijn diepgaande en complexe aandacht voor de thema’s vervreemding en identiteit sloot zijn wereldbeeld goed aan bij de literaire-filosofische bewegingen die toen in het westen opkwamen. Door de universeel erkende hoge kwaliteit van zijn gedichten en het innovatieve karakter van zijn heteroniemen kreeg hij in de jaren 50 en 60 van de vorige eeuw toenemende (inter-)nationale waardering van latere generaties schrijvers en lezers. Tegenwoordig is hij een wereldberoemd dichter, schrijver en filosoof en Simon Winchester noemt hem op de cover van Zeniths boek liefkozend en bewonderend deliciously mad.

Portugal

Richard Zenith beschrijft de Portugese en lokale geschiedenis van Pessoa’s tijd uitvoerig en gedetailleerd. In Zuid-Afrika vochten de Boeren tegen de Engelsen, die vlak bij Durban hun beruchte concentratiekampen hadden. Pessoa was later een groot bewonderaar van Ghandi en Zenith heeft ontdekt dat het advocatenkantoor van de dan nog piepjonge Ghandi slechts één blok verwijderd was van het Portugese consulaat van zijn stiefvader. Pessoa keert terug naar Portugal waar armoede en analfabetisme heersen en waar tuberculose en meningitis frequente doodsoorzaken zijn. Racisme, kolonialisme en antisemitisme zijn vanzelfsprekend, imperialisme is nog een eervol streven en de katholieke kerk een formidabel conservatief instituut, sterk verweven met de politiek.  Het zijn woelige tijden want in 1908 worden koning Carlos en zijn zoon prins Luis Filipe in Lissabon vermoord en kort daarna wordt de monarchie opgeheven. In 1910 wordt de Republiek uitgeroepen en de macht van de katholieke kerk aan banden gelegd. Tijdens de Eerste Wereldoorlog zien drie herderskinderen in 1917 de verschijning van de maagd Maria in Fátima, dat daardoor een populair bedevaartsoord wordt hetgeen de positie van de katholieke kerk weer versterkt. We beseffen weer hoe politiek rustig Europa is geworden als we lezen dat er in 1926 in Portugal drie staatgrepen binnen zes weken plaatsvonden. In deze chaos komt Salazar op, die in 1932 minister-president wordt, de macht van de katholieke kerk herstelt, de Estado Novo uitroept en Portugal, kort voor Pessoa’s overlijden, in een dictatuur verandert.

Seksualiteit

Pessoa was geen man van actie en dat gold ook voor zijn partnerkeuze en seksualiteit. Richard Zenith besteedt er terecht aandacht aan want de afwezigheid van een partner was een frequent thema in zijn gedichten. Hij heeft nooit een vaste relatie gehad en waarschijnlijk ook geen losse. Pessoa vreesde dat het ontbreken van seksualiteit in zijn leven zijn creativiteit bedreigde maar koesterde ook zijn kuisheid. De aard van zijn seksualiteit blijft ook duister. Er is een vrouw in zijn leven geweest, Ophélia Queiroz, die veel van hem hield, graag met hem wilde trouwen maar door hem aan het lijntje werd gehouden als een goede vriendin. Pessoa onderhield intensieve vriendschappen met enkele mannen, schreef veel ondubbelzinnig homo-erotische gedichten en publiceerde venijnige artikelen ter verdediging van een paar openlijk homoseksuele vrienden die, zoals gebruikelijk in die tijd, daardoor in de problemen waren gekomen. Pessoa stierf waarschijnlijk als maagd.

Richard Zenith

Zenith is een Portugees-Amerikaanse biograaf en algemeen erkend Pessoadeskundige die veel van zijn werk publiceerde en vertaalde. Hij had toegang tot het volledige archief en bewondert Pessoa zonder blind te zijn voor zijn fouten en ondeugden. Van zijn antisemitisme, racisme en imperialisme geeft hij – ook voor die tijd – schokkende voorbeelden. Zenith heeft een aangename stijl en formuleert fraai:

Free unstructured time was an aphrodisiac for Pessoa’s creative powers.
Pessoa’s English lacked the primitive, carnal, sensorial, naturalness suggested by the term ‘mother tongue’.
Pessoa, a Portuguese Picasso of literature.  
He offered her his company in frequent but strictly homeopathic doses.

Hij citeert mooie aforismen en anekdotes:

Een intellectueel moet op dezelfde dag verschillende keren van mening veranderen.
Je kan heel gelukkig zijn in Australië, als je er niet heen gaat.
Brieven schrijf je aan mensen waar je niet mee wilt praten.
Oppervlakkige mensen hebben diepe overtuigingen.

In 1907, 19 jaar oud, schreef Pessoa vanuit Lissabon een brief aan een vroegere klasgenoot in Durban. Hij deed zich daarbij voor als dr. Faustino Antunes, de psychiater van Fernando, die hem voor een serieuze mentale stoornis behandelde. Hij informeerde of de geadresseerde informatie over zijn vroegere klasgenoot had, met name of er bij zijn patiënt ooit sprake is geweest van seksuele excessen. Die waren er overigens niet!

Pessoa moest niks hebben van Mussolini en de fascisten, die zich erop lieten voorstaan de treinen op tijd te laten rijden in Italië.
Hij schrijft: Laten we zeggen dat je in Milaan woont en je vader in Rome door de fascisten wordt vermoord. Je bent dan gelukkig wel op tijd voor de begrafenis.

Pessoa had chronisch geldgebrek en schnabbelde bij met advertentieteksten. In 1927 werd Coca-Cola toegelaten in Portugal en maakte hij voor de importeur een wervende slogan: Primeiro estranha-se, depois entranha-se. (vrij vertaald: Eerst smaakt het vreemd, daarna kan je niet meer zonder). Kort hierna werd Coca-Cola plotseling door de overheid verboden. Wat bleek? Pessoa’s slagzin werd door Salazars Minister van Gezondheid opgevat als een aanmoediging tot verslaving aan Coca(ïne). Het duurde daarna nog 50 jaar voordat Coca-Cola weer in Portugal mocht worden geïmporteerd.

Aanmerkingen

Soms maakt Zenith helaas een ondoordringbare zin,  zoals: The enhanced pseudonyms that Pessoa called heteronyms served simultaneously, and somewhat paradoxically, to keep literature tied to earth, by giving it a lively context, thereby recalling its human origins.

Zenith becommentarieert wel de enige bekende foto van de begrafenis van Pessoa, maar verzuimt die foto, zonder verdere uitleg, op te nemen in zijn boek. Er is een overbodige en smakeloze alinea over de penis van Pessoa. Zeniths streven naar volledigheid in de analyse van bijna alle nagelaten documenten is lovenswaardig maar de overdaad die dat schept vermindert de leesbaarheid van zijn boek.

Nederlands

August Willemsen en Harry Lemmens zijn de twee belangrijkste Nederlandse vertalers van Fernando Pessoa’s gedichten en proza. Hun boeken zijn nog steeds – soms tweedehands – verkrijgbaar.

Tot slot

Richard Zenith is er volledig in geslaagd het leven, werk en de gedachtewereld van de Portugese dichter, schrijver en filosoof Fernando Pessoa tot leven te brengen. Het resultaat bestaat uit ruim 900 pagina’s tekst, 60 bladzijden voetnoten en 70 prachtige zwart-witfoto’s. Wie Engels leest, nieuwsgierig is naar Fernando Pessoa, geïnteresseerd in de geschiedenis van Portugal en niet bang is voor een dik boek zal genieten van deze magistrale literaire biografie.