• Spring naar de hoofdnavigatie
  • Door naar de hoofd inhoud
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst
Portugal Portal

Portugal Portal

Informatie over wonen, werken en genieten in Portugal

  • Wonen & Werken
  • Natuur & Ontspanning
  • Eten & Drinken
  • Cultuur & Maatschappij

Portugals avonturen in de Oost leven voort in Indonesië

Door Henk Eggens 7 reacties
Gepubliceerd op 10 juni 2022

Van 2000 tot 2002 woonde ik in Indonesië. Ik deed een talencursus en hoorde de hele dag Bahasa Indonesia om me heen. Omdat ik het Portugees machtig was, onderscheidde ik vaak bekende Portugese woorden. Best verwarrend als je een nieuwe taal probeert te leren. Pas later begreep ik dat de Portugezen, in vorige eeuwen, hun stempel op de Gordel van Smaragd hadden gedrukt.

Wat hoorde ik zoal?

Ik wandel (pesiar-passear) naar een feest (pesta-festa) bij de kerk (gereja-igreja). Het is de zondag (minggu-domingo) voor kerstmis (natal). Ik zit op de bank (bangku-banco) aan een tafel (meja-mesa) met mijn schort (bantal-avental) voor. Naast mij zit een dame (nona-dona) met een pop (boneka-boneca) uit Nederland (Belanda-Holanda). Ik eet een heldere soep (kaldu-caldo). Als dessert neem ik eerst een kaasje (keju-queijo) met een vork (garpu-garfo) en daarna een cake (bolu-bolo) gemaakt van tarwemeel (terigu-trigo) en boter (mentega-manteiga).

Specerijen
Specerijen. Foto Kok Robin

Geschiedenis van Portugezen in Oost-Indië

De Portugezen waren de eerste Europeanen die zich in de 16e eeuw als koloniale macht vestigden in Oost-Indië. Ze waren op zoek naar specerijen zoals nootmuskaat en kruidnagels. En, zoals overal, ging deze expansie hand in hand met een ‘heilige plicht’ om de lokale bevolking te bekeren tot het rooms-katholicisme. Vandaag de dag zijn er in Indonesië genoeg sporen te vinden van de vroegere Portugese aanwezigheid.

De Portugezen komen!

De Portugees Francisco Serrão bereikte in 1512 als eerste Europeaan de eilandengroep van de Molukken, namelijk de  Banda-eilanden en Ternate. De Portugezen hadden in 1511 al het Sultanaat Malakka veroverd en daarmee de handelsroute tussen de moslims en China afgesneden. De moslimheersers van Ternate vreesden voor de toenemende invloed van de christenen en verjoegen de Portugezen naar Ambon dat het centrum werd van Portugese activiteiten in de regio.

Verval en erfenis

Het belangrijkste gevolg van de Portugese komst was de eerste vestiging van het christendom in Oost-Indië. De controle over de veroverde gebieden, echter, bleek moeilijk en eind 16e eeuw verloren de Portugezen de macht over belangrijke gebieden in Oost-Indië. In 1575 moesten de Portugezen het veld ruimen op Ternate. Daarnaast veroverden de Nederlanders Ambon en de Banda-eilanden.

Fort Malakka
Fort Malakka. Foto Chongkian

Lingua franca

Sinds begin 16e eeuw opereerde Portugal vanuit de stad Malakka. De Portugese onderkoning van Indië, Afonso de Albuquerque, liet Fortaleza de Malaca bouwen op een natuurlijke heuvel bij de zee. Hij geloofde dat Malakka een belangrijke havenstad zou worden, die Portugal in contact zou brengen met de specerijenhandel in China.

Ruim honderd jaar later, in 1641, verdreven de Nederlanders de Portugezen uit de stad Malakka. Portugese woorden bleven onderdeel van de Maleise taal, de lingua franca sinds het Sultanaat van Malakka uit de 15e eeuw.

Mardijkers

Oorspronkelijk doelde men met Mardijker (of mardicas) op krijgsgevangen en/of inlandse christelijke soldaten van Spanjaarden en Portugezen. Toen de Nederlanders Malakka in 1641 veroverden, brachten ze veel Portugeessprekende mensen van Malakka naar Batavia, waaronder slaven met een Portugese afkomst. In 1661 werden ze vrijgelaten. Ze kregen de optie om het katholicisme op te geven voor het protestantisme om daarna als Mardijker erkend te worden. Degenen die weigerden het protestantse geloof aan te nemen werden verbannen naar Flores.
Veel Mardijkers waren van gemengde afkomst. Kinderen van gemengd Aziatisch-Europese herkomst die wel werden gewettigd, waren volgens de officiële terminologie ‘mixties’ of ‘mesties’, een verbastering van het Portugese mestiço. Mestiezen en Mardijkers vormden een bonte verzameling mensen van verschillende herkomst.

Schilderij uit 1704 van een Mardijker gezin
Mardijker gezin, 1704. Beeld Wikimedia

Er ontstond een mengcultuur die een aantal Portugese elementen bevatte: zo was een vorm van Portugees de meest gebruikte taal waarin de verschillende groepen — slaven en vrije mensen — met elkaar communiceerden. De Portugese invloed is duidelijk als je kijkt naar achternamen, zoals Ferrera, De Mello, Gomes, Gonsalvo, De Horta, Cordero, De Dias, De Costa, Soares en De Silva, die in Batavia veel voorkwame

In 1679 woonden 5.348 Mardijkers, 2.227 Nederlanders en 760 mestiezen in de voorsteden en in de binnenstad van Batavia. In Jakarta staat nog een protestantse kerk, de Gereja Sion, ook bekend als de Portugese Buitenkerk. Deze kerk werd gebouwd in 1693 en de arme Portugeessprekenden die buiten de stadsmuren woonden gebruikten deze kerk.

De Portugese buitenkerk in Jakarta
Gereja Sion, de Portugese Buitenkerk in Jakarta. Foto Hariadhi


Ook op de Molukken woonden Mardijkers. Zij hadden een eigen groentemarkt die ook nu nog de de Pasar Mardika heet. In de nadagen van de Compagnie, tegen het eind van de 18e eeuw, zijn ‘Mardijker’ en ‘christen’ vrijwel synoniem aan elkaar. Soms onderscheidden de Mardijkers zich van de Indonesiërs door hun donkere huidskleur, hun taal, hun namen en het gebruik van een verbasterd Portugees. En zelfs hun kleding is naar Portugese snit.

Door de gemengde huwelijken vervaagt het verschil tussen Mestiezen en Mardijkers. Aan het eind van de 18e eeuw zijn de aanduidingen Mardijkers en Mestiezen in onbruik geraakt en worden ze ‘inlandsche christenen’ of ‘Portugezen’ genoemd en dat is voor deze mensen, die grotendeels van Aziatische komaf zijn best een verwarrende benaming.

Duidelijk is dat Mardijkers de Portugese woorden in de Indonesische taal introduceren. Mardijkers leven voort in het Indonesische woord merdeka, dat vrijheid betekent. Tijdens de strijd voor onafhankelijkheid klinkt merdeka vaak en hard overal in het land.

Overblijfselen

Woorden

Uit het raam (jendela-janela) zie ik een soldaat (serdadu-soldado) met een vlek (noda-nodoa) op zijn overhemd (kemeja-camisa). Hij staat in de wachtpost (gardu-guarda) naast de vlag (bendera-bandeira) met een sigaar (cerutu-charuto) in zijn mond. Met zijn rare schoenen (sepatu-sapato) ziet hij er uit als een gek (tolol-tolo).

Maja beschrijft in een van haar artikelen nog enkele Portugese juweeltjes die in Oost-Indië terecht kwamen. “Tempo doeloe”, zeggen de oudjes in Nederland als ze de goeie ouwe tijd bedoelen. OK, doeloe is origineel Maleis, maar tempo is toch duidelijk van Portugese afkomst. En, vertelt Maja, dat potje waar de oude Indiërs hun rode betelkwijl in spuugden was een kwispedoor, duidelijk een verbastering van het Portugese woord cuspidor, van cuspir, spugen.

Ter vergelijking: Vijf procent van de woorden in het Bahasa Indonesia komen uit het Nederlands. Fraaie voorbeelden zijn spanduk (spandoek), mesin (machine), kantor (kantoor), pintar (slim), buku mopor ! (klachtenboek) en knalpot.  

Flores

Kaart van Flores en omliggende eilanden
Kaart van Flores en omstreken. Beeld J. Patrick Fischer

Flores is een Indonesisch eiland ten oosten van Java. Oudere Nederlanders hebben dit rijtje nog op school geleerd: Bali, Lombok, Soembawa, Soemba, Flores, Timor. De naam Flores werd door de Portugezen gegeven als Cabo das Flores (Kaap der Bloemen), de Portugese term voor het oostelijke deel van het eiland. De oppervlakte van het eiland is ongeveer een derde deel van heel Nederland. Op Flores wonen zo’n 1,5 miljoen mensen en het grootste deel van de bevolking is rooms-katholiek. Er woonden al lang mensen op Flores. In 2003 ontdekten paleontologen een tot dusverre onbekende mensachtige soort, waarschijnlijk oorspronkelijke bewoners van Flores. Deze Homo floresiensis van pakweg 1 meter lang schijnt een verkleinde versie te zijn van de homo erectus. Hij leefde tot 13.000 jaar geleden en is misschien pas recentelijk uitgestorven.

In de loop van de 16e eeuw vestigden de Portugezen zich op een aantal plaatsen op Flores. De Portugese Dominicaner missie was – naar eigen zeggen – zeer succesvol op de Timor-archipel. In 1567 werd het aantal bekeerden op Timor en Flores geschat op 50.000.

In 1660 kwam Flores in Nederlandse handen, maar de Portugezen bezetten het gebied met wisselend succes in de daaropvolgende eeuwen. Uiteindelijk werd op 5 oktober 1854 een traktaat gesloten waarin Nederland alle Portugese bezittingen (behalve Oost-Timor) in de Timor-archipel van de Portugezen overnam voor een prijs van tweehonderdduizend gulden. (Het equivalent van rond €2 miljoen nu). Daar koop je nu een oud VOC-huis aan de Keizersgracht voor.

Kelimutu een groen gekleurd meer op Flores
Kelimutu, een van de drie gekleurde meren. Foto Serenade

De bekendste toeristische attractie op Flores is Kelimutu, drie gekleurde kratermeren in het district Ende. Deze gekleurde meren veranderen regelmatig van kleur. De laatste kleurverandering was in het midden van 2003, de meren zijn nu turkoois, groen en rood.

Oost Timor

Geschat wordt dat de eerste mensen zich op Timor vestigden tussen 40.000 en 20.000 voor Chr.
In het begin van de 16e eeuw arriveerden de Portugezen op Timor. Ze vestigden er handelsposten. Eind 16e eeuw volgden de Nederlanders. In de daarop volgende eeuwen zouden de Nederlanders de Indonesische archipel gaan overheersen met uitzondering van de Oostelijke helft van Timor, waar de Portugezen de macht grepen. In 1702 werd Oost-Timor een kolonie van Portugal onder de naam Portugees-Timor. Na de Tweede Wereldoorlog meldden de Portugezen zich weer. In 1948 werd West-Timor deel van het toen onafhankelijke Indonesië, maar Oost-Timor bleef in Portugese handen. Portugal probeerde de economie nieuw leven in te blazen, maar stuitte op steeds meer binnenlands verzet.

Kaart van Timor-Leste
Kaart CIA

Een week onafhankelijkheid

In 1974 vond in Portugal de Anjerrevolutie plaats. Vanaf april 1974 werden de eerste Timorese politieke partijen toegelaten. Er kwamen er drie naar voren: één partij wilde volledige onafhankelijkheid, één wilde een protectoraat onder Portugal en de derde wilde aansluiting bij Indonesië.

De onafhankelijkheidspartij Fretilin riep zichzelf in 1975 uit tot winnaar en de onafhankelijkheid volgde nog dat jaar op 28 november 1975. Ruim een week na het uitroepen van onafhankelijkheid viel Indonesië Oost-Timor binnen. Er volgde een bloedige strijd die in 1976 beslecht werd in het voordeel van Indonesië. Het maakte Oost-Timor tot de 27e provincie van Indonesië en kreeg voortaan de naam Timor Timur. Dat is Indonesisch voor Het Oostelijke Oosten.

Graven in Timor-Leste
Graven in Timor-Leste. Foto Nuno Marques

De Indonesische bezetting

De Indonesische bezetting van Oost-Timor tussen 1975 en 1999 ging gepaard met militair geweld, massaverkrachtingen, verdwijningen, executies, martelingen en opzettelijk veroorzaakte hongersnood. De Oost-Timorese bevrijdingsbeweging FRETILIN voerde van 1975 tot 1998 een guerrillastrijd tegen de Indonesische strijdkrachten. In 1998 trad de Indonesische president Soeharto gedwongen af. Onder binnenlandse en buitenlandse druk stemde zijn opvolger, Habibie, in met het houden van een referendum. Dit referendum vond plaats op 30 augustus 1999. Oost-Timor kreeg de keuze tussen óf meer zelfbestuur binnen Indonesië óf de volledige onafhankelijkheid. Ondanks intimidaties door het Indonesische leger en de pro-Indonesische milities stemde 78,5% van de bevolking voor onafhankelijkheid. Direct na het bekend worden van de uitslag, trokken leger en milities plunderend, moordend en brandstichtend door de straten.

De VN evacueerde hun personeel en liet de bevolking aan zijn lot over. Driekwart van de bevolking sloeg op de vlucht of werd gedwongen gedeporteerd naar het Indonesische West-Timor. Zeker 2.000 mensen werden gedood. Op 20 september 1999 arriveerde de INTERFET (International Force for East Timor) onder leiding van Australië. Het Indonesische leger trok zich terug.

Sergio Vieira de Mello leidt het land naar de onafhankelijkheid

Op 25 oktober 1999 neemt de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties resolutie 1272 aan, waardoor de verantwoordelijkheden van de UN Transitional Administration in East Timor (UNTAET) worden vastgesteld. Deze tijdelijke organisatie neemt het bestuur, inclusief de rechtspraak, over het hele gebied over, onder leiding van de Braziliaanse, immens populaire diplomaat Sergio Vieira de Mello. Daarmee is het een van de meest vérstrekkende VN-missies aller tijden. In 2002 vertrekt de internationale troepenmacht en word Oost-Timor onafhankelijk. Timor-Leste, zoals Oost-Timor zichzelf noemt, wordt internationaal erkend. De bezetting door Indonesië heeft aan ongeveer 200.000 tot 250.000 Timorezen (een kwart tot een derde van de bevolking) het leven gekost.

Traditioneel huis in Timor-Leste
Traditioneel huis in Timor-Leste. Foto Pixabay

Timor Leste nu

Vlag van Timor-Leste
Vlag van Timor-Leste. Beeld Publicdomainvectors.org

Timor Leste heeft ongeveer 1,4 miljoen inwoners. De officiële talen zijn het Portugees en het Tetun. Deze taal is een van de Austronesische talen. Deze talengroep telt ongeveer 230 miljoen sprekers, onder andere in Indonesië, de Filippijnen en, surprise, op Madagaskar.

Het allergrootste deel van de bevolking is rooms-katholiek.
De meeste Oost-Timorezen zijn arm. Iets meer dan 40% leeft onder de nationale armoedegrens. De armoede is een grote tegenstelling tot de aanzienlijke rijkdom door natuurlijke hulpbronnen. De helft van de staatsinkomsten komt van de offshore-oliewinning en meer dan een kwart van de exploitatie van aardgas. Het Timor-Leste Petroleum Fund werd in 2005 opgericht om de inkomsten te gebruiken voor duurzame ontwikkeling. In maart 2022 had het fonds ruim €17 miljard aan vermogen. Oost-Timor wordt door het Internationaal Monetair Fonds bestempeld als de ‘meest olie-afhankelijke economie ter wereld’.

Krontjong: de ziel van de Indo

Krontjong (Indonesisch: keroncong) is een muzieksoort die ontstaat in Batavia in de tijd van de Verenigde Oost-Indische Compagnie en onder nieuwkomers die door de Portugese cultuur beïnvloed worden. Rond 1900 wordt de krontjongmuziek en -zang populair in het hele Maleise taalgebied.

De naam krontjong is afkomstig van de Indonesische naam voor een combinatie van een vijfsnarige gitaar die van oorsprong uit Portugal kwam en een tamboerijn of voetbelletjes. Het zijn de Mardijkers die het muzikale fundament van krontjong, de Portugese mouresco (Moorse) en praunga stijl, naar Batavia brengen.

Anneke Grönloh maakte in 1961 furore in Nederland en in het verre oosten met het slaapliedje Nina Bobo.

‘Nina Bobo’ (Indonesisch voor slaap, meisje!) is een eenvoudig Indonesisch slaaplied dat in het genre van de krontjongliederen valt.
Ga slapen, Nina
oh, ga slapen Nina
Als je niet slaapt
Zal de mug je bijten

Lieve broer of zus
mijn geliefde broer of zus
slaap, ga slapen
in de wieg

Bron: Musicum

Voor veel Indo’s in Nederland is krontjong meer dan alleen maar leuke Indische muziek. Het is een uiting van gevoel, liefde voor en heimwee naar het moederland. Deze laatste betekenis heeft het gekregen na de repatriëring. 

Hier een voorbeeld van klassieke krontjong muziek.

Krontjong muziek.

Een boek, in het Engels, over het Portugese wereldrijk is te vinden op Amazon.es.


« Vrijmetselaars in Portugal
Rentes de Carvalho »

Categorie: Algemeen, Geschiedenis, Taal Trefwoorden: Flores, geschiedenis, Indonesisch, krontjong, lingua franca, Mardijkers, Oost-Timor, Sergio Vieira de Mello, taal, woorden

Over Henk Eggens

Henk Eggens leerde Portugal kennen toen hij in de ex-overzeese gebieden ging werken in de gezondheidszorg: Eerst in Cabinda, Angola, toen nét enkele maanden onafhankelijk geworden (1976-’78) en daarna in Guinee-Bissau (1980-’84). Daar kreeg hij een bijzonder inzicht in onderdelen van de Portugese cultuur en politiek. Sindsdien ging hij regelmatig met het gezin naar Portugal op vakantie, meest in een huurhuis bij de Rio Dão in het Viseu district. Voor werk ging hij jarenlang voor korte periodes naar veel landen in Afrika, Azië en Latijns-Amerika, bijvoorbeeld ook naar de Portugeessprekende landen Mozambique en Brazilië. In 2013 verhuisden zij naar Santa Comba Dão, district Viseu; Henk als actieve pensionado, Maria de Jesús als consulente leprabestrijding. Veel tijd om Portugal en de Portugezen beter te leren kennen en te waarderen. Henk is sinds medio 2021 redacteur van Portugal Portal.

Lees Interacties

Reacties

  1. Ricardo Dijo zegt

    12 juni 2022 om 04:49

    Geweldige, leerzame en inspirerende artikelen Henk. Lees ze graag vanwege mijn liefde voor Portugal, Indonesië en Suriname.

    Beantwoorden
    • Henk Eggens zegt

      12 juni 2022 om 19:44

      Hallo Ricardo,
      Dank voor je lovende woorden. We delen de liefde voor Portugal en Indonesië, de landen en de volkeren. Suriname ken ik maar een beetje, maar ook daaraan goede herinneringen.

      Beantwoorden
  2. Jurgen Kind zegt

    12 juni 2022 om 16:57

    Hallo Henk,

    Dank voor je leerzame en lezenswaardige artikel. Zelf hebben mijn Portugese vrouw en ik in 2010 in Malakka uitgebreid sporen van de Portugese en Nederlandse aanwezigheid aangetroffen. Wat ons in het bijzonder opviel, was de Portugese wijk. Als je daar door de straten wandelde, waande je je in Portugal. Het Hotel Lisboa en de diverse restaurants met Portugese namen maakten het beeld compleet.
    De Portugese “kolonie” zit er al zo’n 500 jaar en nog steeds wordt daar (een soort van) Portugees gesproken. Bij gebrek aan een eigen docent, kwam in die tijd periodiek iemand uit Macau om daar Portugees onderricht te geven.
    Bezoek was zeer de moeite waard.

    Beantwoorden
    • Henk Eggens zegt

      12 juni 2022 om 19:47

      Dag Jurgen, je maakt me extra benieuwd om de stad Malakka een keer te bezoeken. Dank voor je aanvulling!

      Beantwoorden
  3. Lieke Noorman zegt

    13 juni 2022 om 14:07

    Hallo Henk, wat een interessant en mooi verteld verhaal. Bedankt en hartelijke groet, Lieke

    Beantwoorden
    • Henk Eggens zegt

      13 juni 2022 om 15:00

      Dank je, Lieke. Kom je een keer kijken als het Salazarmuseum hier in Santa Comba Dão klaar is? Misschien wordt zijn hoofd wel tentoongesteld. 🙂

      Beantwoorden
  4. Jan Vincent zegt

    15 juni 2022 om 10:17

    Dank Henk, voor dit mooie resumé. Deze gebieden staan al jaren op mijn wenslijst voor een bezoek, maar vanwege vliegschaamte komen ze steeds verder weg te liggen.

    Beantwoorden

Geef een reactie Reactie annuleren

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Ook leuk om te lezen

Logo Portugal Portal in groen en rood
Portugal Portal 2.0
Geschiedenis ligt net om de hoek
Portugees-Arabische woorden

Primaire Sidebar

Schrijf je in voor de nieuwsbrief

en ontvang elke week gratis de nieuwste artikelen over Portugal in je mailbox.

Aanmelden

Zoek je iets?

Onze sponsoren

Bekijk de sponsoren

Trefwoorden

accommodatie Alentejo Algarve Aveiro Beiras boeken boekrecensie Coimbra column Corona cultuur dagboek dieren economie emigratie emigreren fado feest gastronomie geloof geschiedenis kunst land Lissabon literatuur milieu muziek natuurpark Noord-Portugal Porto Portugal recept reizen sport steden taal taalweetjes toerisme traditie Trás-os-Montes verbouwen volksgebruiken wandelen werken wijn

Recente reacties

  • Els op “Portugal Portal was toch mijn kindje”: “Dank je wel Winy, voor je geweldige idee om met Portugal Portal te beginnen en om dat idee daarna al…”
  • Leni op “Portugal Portal was toch mijn kindje”: “Lieve Winy Je hebt dat echt heel professioneel aangepakt al die jaren. Ik ben blij dat ik af en toe…”
  • Jan Blanckaert op “Portugal Portal was toch mijn kindje”: “Dank Windy, Al veel artikels gelezen en een paar keer gereageerd maar deze keer doet ik dit met veel plezier…”
  • Winy Schalke op Koudwaterzwemmen in Portugal: “Wat een leuke sport, Nadet, die kende ik nog niet.”
  • Dai Briggs op Vrijmetselaars in Portugal: “Niet “juist” deze groep” maar “ook” in deze groep. En elkaar helpen is wat anders dan misbruik maken van je…”

Footer

  • Home
  • Over Portugal Portal
  • Alle artikelen
  • Archief
  • Schrijvers
  • Privacy
  • Cookie policy
  • Contact

Schrijf je in voor de nieuwsbrief

en ontvang elke week gratis de nieuwste artikelen over Portugal in je mailbox.

Aanmelden

Portugal Portal

Meer informatie over Portugal Portal

mailportugalportal@gmail.com

  • E-mail
  • Facebook
  • Instagram

© 2022 Copyright Portugal Portal 2022

Beheer cookie toestemming
Om deze website goed te laten werken, te optimaliseren en personaliseren en content van social media te kunnen tonen worden cookies geplaatst.
Functioneel Altijd actief
The technical storage or access is strictly necessary for the legitimate purpose of enabling the use of a specific service explicitly requested by the subscriber or user, or for the sole purpose of carrying out the transmission of a communication over an electronic communications network.
Preferences
The technical storage or access is necessary for the legitimate purpose of storing preferences that are not requested by the subscriber or user.
Statistieken
The technical storage or access that is used exclusively for statistical purposes. The technical storage or access that is used exclusively for anonymous statistical purposes. Without a subpoena, voluntary compliance on the part of your Internet Service Provider, or additional records from a third party, information stored or retrieved for this purpose alone cannot usually be used to identify you.
Marketing
The technical storage or access is required to create user profiles to send advertising, or to track the user on a website or across several websites for similar marketing purposes.
Beheer opties Beheer diensten Beheer leveranciers Lees meer over deze doeleinden
Zelf instellen
{title} {title} {title}