10 juni: Dia de Camões, de Portugal e da Raça

In het begin van de jaren tachtig werkte ik in Guinee-Bissau. In de hoofdstad Bissau, midden op het belangrijkste plein, stond een monument tegenover het presidentieel paleis. Om 18:00 uur precies werd de Guineese vlag er gestreken en stond iedereen stokstijf stil tot de bevrijdende trompet klonk. Ik heb de betekenis van het beeld nooit begrepen.

Later kwam ik oude foto’s uit de koloniale tijd tegen waarop het monument stond afgebeeld. Het monument had het opschrift: “Ao esforço da raça” – (Eer) Aan de inspanningen van het ras. Wat had dat te betekenen? Welk ras had zich ingespannen in koloniaal Guinee? Het blanke ras soms? Dacht ik niet! In ieder geval niet in positieve zin.

Gelukkig is er nu Internet. Daar vind ik vrijwel alles. Zo kwam ik de Portugese nationale feestdag van de 10e juni tegen.

Camões

Sinds het eind van de 19e eeuw werd op 10 juni Luis de Camões, beschouwd als Portugal’s grootste dichter, geëerd. Vanaf het uitroepen van de tweede Republiek (O Estado Novo), in 1933, door de pas aangetreden minister-president António de Oliveira Salazar werd de 10e juni een nationale feestdag. In 1944 kreeg de feestdag een andere naam (Dia de Camões, de Portugal e da Raça) en een andere betekenis, voornamelijk door de laatste drie woorden.

Salazars beleid beoogde de bestendiging van Portugal als één natie verspreid over meerdere continenten. De door Salazar geadopteerde doctrine van lusotropicalismo definieerde Angola, Mozambique en andere Portugese gebieden als verlengstukken (provincies) van Portugal zelf. Het Portugese ras (A raça portuguesa) moest als vermeende bron van beschaving de stabiliteit voor de overzeese samenlevingen in de Afrikaanse en Aziatische bezittingen garanderen. Deze kolonialistische politiek zou er voor zorgen dat Portugal tot in 1974 een verwoestende oorlog voerde in zijn “provincies”.

Het Portugese ras

Dus dát ras werd hier bedoeld! Het monument in Bissau eerde de inspanningen van het Portugese ras, de nazaten van de ontdekkers en veroveraars waarover Camões zo lyrisch over geschreven had. De inspanningen waar de Guineese bevolking zo bitter weinig voordeel aan gehad had. Het monument dat ik dus in 1980 tegenkwam in Bissau was opgericht ter ere van de Portugese koloniale macht!

Na het formele begin van de onafhankelijkheid in 1974 hebben de Guineese autoriteiten het opschrift over de “Raça” verwijderd en de vijfpuntige ster (die uit de vlag van Guinee Bissau) er bovenop geplaatst.

Dia de Portugal

Vanaf 1963 werd de feestdag “Dia de Portugal” vooral gebruikt om het Portugese leger te eren en te steunen in hun acties in de koloniale oorlog die toen snel in intensiteit toenam.

Sinds de Anjerrevolutie in 1974 heet de feestdag
Dia de Portugal, de Camões e das Comunidades Portuguesas.

Elk jaar bepaalt de president van het land in welke stad het feest officieel gevierd wordt.

De Dag van Portugal zal in 2024 officieel gevierd worden in drie gemeenten in Leiria die zijn getroffen door de bosbranden van 2017 – Pedrógão Grande, Figueiró dos Vinhos en Castanheira de Pera – en in Coimbra.

De gemeente Santa Comba Dão, waar we wonen, heeft nog geen festiviteiten aangekondigd. Wel wordt de bevolking gestimuleerd om op 10 juni naar de ceremonie te gaan in Belém, Lissabon, ter ere van de combatentes do Ultramar, de strijders van de overzeese oorlog. In Belém staat het monument ter herdenking van de 9000 in de koloniale oorlog gesneuvelde soldaten.

De meeste Portugese soldaten toen waren dienstplichtig. Ik spreek nog wel eens een paar hier in het dorp. De meesten hadden niets op met de staatsideologie en hebben erg slechte herinneringen aan die tijd. Op het Internet zijn diverse blogs en Facebook groepen te vinden van ex-soldaten die verhalen vertellen, foto’s delen en het traumatische verleden herkauwen. Niet veel mannen zijn trots op hun daden van toen.

Ik denk ook altijd aan de doden en getroffenen in de Ultramar. Die hebben hun eigen dagen om te herdenken.

Update 10 juni 2025: Acteur aangevallen door neonazi’s in Lissabon – toneelstuk afgelast 
In Lissabon werd gisteravond acteur Adérito Lopes van het theatergezelschap A Barraca aangevallen door een groep van ongeveer 30 neonazi’s. De aanval vond plaats bij Cinearte, in Largo de Santos, waar een gratis voorstelling zou plaatsvinden ter ere van dichter Luís de Camões. Het toneelstuk werd afgelast. 
Lopes werd geraakt in het oog, vermoedelijk met een boksbeugel, en moest in het ziekenhuis worden behandeld. Regisseur Maria do Céu Guerra bracht het incident ter kennis van de politie. De aanval vond plaats precies 30 jaar na de moord op Alcindo Monteiro, die in 1995 werd gedood bij een neonazistische aanslag in de wijk Chiado. 
Volgens Guerra is Portugal nog steeds niet in staat zichzelf te beschermen tegen extreemrechtse groeperingen. De aanval viel samen met Portugaldag, ook bekend als de Dag van Camões en de Portugese Gemeenschappen. In de tijd van de dictatuur van de Estado Novo stond de dag ook bekend als de Dag van het Portugese Ras. 
Na de aanval werden pamfletten verspreid met teksten als “Portugal voor de Portugezen (…) Verdedig je bloed”. Dit komt ondanks de recente oproep van president Marcelo Rebelo de Sousa tegen racisme tijdens de nationale vieringen. 
Ondertussen blijft immigratie een onderwerp van discussie in Portugal. Een petitie die pleit voor een achtjarig moratorium op gezinshereniging van migranten heeft duizenden handtekeningen verzameld. CHEGA-leider André Ventura heeft aangekondigd dat zijn partij de regering zal aansporen om dit recht op te schorten, ondanks de wettelijke bescherming ervan.