Bij ons thuis wordt meestal Portugees gesproken. Mijn companheira is geboren in de Amazone-regio. Ze zingt Portugees met een Braziliaans accent. Ik spreek het Portugees van Portugal met een sterk Nederlands accent. Hoe verschillen de Braziliaanse en Europese varianten van elkaar?
Officieel bestaat er maar één taal. Alle Portugeessprekende landen hebben het AO90 (de Acordo Ortográfico da Língua Portuguesa) ondertekend, dat in 1990 werd opgesteld en in de afgelopen dertig jaar door de meeste landen is bekrachtigd. Maar in Portugal, Angola en Mozambique is er heel wat verzet tegen de nieuwe spelling en het onderwerp is een apart artikel waard.
In dit artikel beperk ik me tot de verschillen tussen de Braziliaanse en de Europese variant van het Portugees.
De twee varianten
Hoewel de Braziliaanse en Europese varianten van de Portugese taal dezelfde basisgrammatica en vocabulaire delen, zijn er enkele belangrijke verschillen tussen de twee varianten in termen van uitspraak, vocabulaire en zelfs grammatica.
Het is interessant om te zien hoe er verschillen zijn in de uitdrukkingen die worden gebruikt in de Braziliaanse en de Europese varianten van de Portugese taal. Dit is te danken aan de culturele verschillen tussen de landen en de manier waarop de taal zich heeft ontwikkeld in elk land.
Geschiedenis
Sinds 1500 koloniseerde Portugal de landen die nu Brazilië, Angola, Mozambique, Guinee-Bissau en Sao Tomé en Principe heten. Ze namen de taal mee. Het Portugees is al eeuwenlang de officiële taal van deze landen. Recentelijk zijn daar Oost-Timor en Equatoriaal-Guinea bij gekomen.
Vanaf de 15e eeuw
Voor aan de komst van de Portugese kolonisten werd in Brazilië door veel oorspronkelijke bewoners de taal Tupi gesproken. De taal ontwikkelde zich en kreeg in de loop van de geschiedenis andere namen: Tupinambá en Lingua Geral. Deze taal werd ook gebruikt als lingua franca door de kolonisten en de tot slaaf gemaakte Afrikanen. De jezuïeten, actief in Brazilië, leerden echter niet alleen Tupinambá spreken, maar moedigden de Indianen ook aan om hun eigen taal te blijven gebruiken.
Een voorbeeld van Portugese woorden afkomstig uit het Tupinambá:
abacaxi (ananas), amendoim (pinda), caju (cashewnoten), mandioca (cassave), Ipanema, piranha, açaí, en tapioca.
Een andere invloed op de Portugese taal in de middeleeuwen was de ’taal van de zwarten’ (língua de preto). Zo heet de variëteit van het Portugees die werd gesproken door de West-Afrikaanse slaven die vanaf het einde van de 15e eeuw naar Portugal werden gedeporteerd en die een zichtbare minderheid vormden binnen de Portugese bevolking tot het einde van de 19e eeuw.
Recente invloeden
De vermenging tussen de Europese en de Braziliaanse varianten nam laat in de 20e eeuw een sprong voorwaarts toen de Portugese televisie Braziliaanse soap uitzond (telenovelas).
In 1980 was ik in Lissabon om de Creoolse taal te leren, als voorbereiding op mijn werk in Guinee-Bissau. ’s Avonds rond half negen werd het stil in de straten van het centrum. Elk restaurantje dat ik binnenkwam had de televisie aan. Er werd een episode van de telenovela Gabriela vertoond.
Eu nasci assim eu cresci assim e sou mesmo assim
Modinha Para Gabriela
Vou ser sempre assim Gabriela, sempre Gabriela
Liedje van Gal Costa
De Lisboetas vielen en masse voor dit amusement uit hun vroegere kolonie. Zo drong de Braziliaanse variant verder door in Portugal. Dat duurt nog door tot de dag van vandaag. De honderdduizenden Brazilianen in Portugal dragen hun steentje bij. Wie in een Lissabons café iets bestelt, loopt een gerede kans om door een Braziliaanse geholpen te worden. Zie ook het artikel in Portugal Portal over migranten.
Uitspraak
Een van de belangrijkste verschillen tussen de Braziliaanse en Europese varianten van het Portugees is de uitspraak.
Brazilianen zingen vaak meer, Portugezen spreken meer monotoon, ze verliezen soms (met name in Lissabon) de klinkers in hun taal. Bijvoorbeeld, het woord Portugees wordt in Brazilië uitgesproken als ‘por-tsjoo-gez’ en in Portugal als
‘pr-toe-gs’. De uitspraak van de letter ‘r’ is een ander opvallend verschil. Het woord porta (deur) wordt in Portugal uitgesproken als ‘por-tah’, terwijl het in Brazilië meestal wordt uitgesproken als ‘pog-ta’. Mensen uit het binnenland van de staat São Paulo (o interior de São Paulo), ook de meest eenvoudige mensen, praten met een accent alsof ze uit deftig Aerdenhout komen: ‘pojjjta’. Bekijk deze YouTube-clip over de uitspraak van de letter r en het woord porta:
https://youtube.com/clip/UgkxWqsT_kP7zDjAcJMkp5y5EdgOU-Cu_gQy
Een ander verschil in uitspraak is de manier waarop bepaalde medeklinkers worden uitgesproken. Bijvoorbeeld, het woord ‘cidade’ (stad) wordt in Portugal uitgesproken als ‘si-da-de’, terwijl het in Brazilië wordt uitgesproken als ‘si-da-zji’. Alsof je over een bananenschil uitglijdt. Een goed voorbeeld van het verschil ook is het woord ‘onde’ (waar), dat in Brazilië wordt uitgesproken als ‘own-ji’ en in Portugal als ‘on-d’.
In onderstaande YouTube-video (in het Engels) laat een stel hyperenthousiaste vloggers de verschillen leuk zien.
Vocabulaire
Een ander verschil tussen de twee varianten van de Portugese taal is het gebruik van vocabulaire. Hoewel de basiswoorden vaak hetzelfde zijn, zijn er verschillende woorden die in Brazilië en Portugal anders worden gebruikt.
Hierboven beschreef ik al kort de invloed van het oorspronkelijke volk in Brazilië, de Tupi, op de ontwikkeling van de Braziliaanse variant.
Ook worden in Brazilië meer anglicismen gebruikt, vanwege de invloed van de Verenigde Staten op dit land. Een laptop is een laptop in Brazilië, maar ik typ hier in Portugal op een portatil, meervoud portateis.
Hier enkele voorbeelden:
Autobus: in Brazilië wordt het woord ônibus gebruikt, terwijl in Portugal het woord autocarro wordt gebruikt.
Appelsap: suco de maçã in Brazilië is sumo de maçã in Portugal.
Maaltijd: comida (maaltijd) in Brazilië is een refeição in Portugal.
Wat eten ze als ontbijt?
Um pequeno-almoço (een kleine lunch) in Portugal versus um café de manhã (een ochtendkoffie) in Brazilië. In Angola en Mozambique ontbijten ze weer anders: o mata-bicho – dood het beest!
In Brazilië wordt vaak gezegd legal (letterlijk: legaal) om te zeggen dat iets cool is (Olha, que legal!!!), terwijl in Portugal het woord fixe (spreek uit: fiesh) wordt gebruikt om hetzelfde te zeggen (Tá tudo fixe!!!).
Een leuke YouTube-video (in het Portugees, soms met Engelse vertalingen van specifieke woorden) legt uit hoe een voorwerp of begrip in de twee landen volkomen verschillende woorden kennen. Ze beginnen met in de Europese en de Braziliaanse variant te vertellen hoe leuk de vorige video was. Heel andere zinnen vanuit de weerszijden van de oceaan!
Andersom: in de volgende clip leggen dezelfde enthousiastelingen uit hoe woorden verschillende betekenissen kunnen hebben. Het woord rapariga betekent meisje in Portugal en dame van lichte zeden in Brazilië. Ze vergelijken enkele woorden met (giechel)betekenissen, zoals ik ook in een eerder artikel op Portugal Portal opsomde.
Grammatica
Er zijn ook enkele grammaticale verschillen tussen de twee varianten van het Portugees. In de videoclip legt Liz uit hoe ‘Wij gaan’ verschillend klinkt in de twee varianten: Vamos en A gente vai. Ze geeft nog meer voorbeelden, zoals ‘Ik hou van jou’ en ‘Ik wil je zien’.
Opvallend is het frequente gebruik van een gerundium in de Braziliaanse variant, soms tot overdrijven toe, het gerundismo. Bijvoorbeeld, als ze willen zeggen ‘ik spreek’, klinkt het zó: Estou falando. In Portugal is dat Estou a falar.
In Brazilië wordt bijvoorbeeld bijna iedereen met você aangesproken. Alleen in een formele setting, maar ook tegen je ouders, zeg je o senhor, a senhora. God wordt aangesproken met tu. De tu-vorm wordt ook in sommige delen van Brazilië gebruikt in informele situaties, net als in Portugal. Het werkwoord blijft dan wel de derde persoon enkelvoud: Tu fala (jij spreekt).
In Portugal is o senhor, a senhora de norm, totdat je iemand goed kent en je je op dezelfde sociale positie plaatst. Dan wordt het via você gauw tu.
Andere taalvariaties
Overigens ligt in de vroegere koloniën het Portugees dicht bij de Europese variant van de kolonisator. In Angola, Mozambique, Guinee-Bissau en Kaapverdië werd het Portugees na het uitroepen van de onafhankelijkheid de nationale taal.
De Guinese vrijheidsstrijder Amílcar Cabral zei ooit: ‘De Portugese taal is een van de beste dingen die de Portugezen ons hebben nagelaten’. De taal werd een instrument voor een nationale eenheid in de vroegere koloniën.
In deze landen ontwikkelden zich lichte variaties in het vocabulaire, vaak gebaseerd op woorden uit lokale talen. Lokale gerechten hebben lokale namen, bijvoorbeeld. In Kaapverdië eet je cachupa (bonenschotel), in Guinee-Bissau mafé (vleesschotel in pindasaus), in Angola moamba (kipschotel met o.a. palmolie) en in Mozambique is xima (pap van maismeel) het nationale basisvoedsel.
In Mozambique zeggen veel mensen ya als ze ja bedoelen, in plaats van het Portugese sim. In Lissabon hoor je vaak jonge mensen bué (veel) zeggen. Tenho bué de coisas para te contar. Ik moet je veel vertellen. Het woord komt uit Angola van het Kimbundu woord mbewe, wat overvloed betekent.
Eén taal, met duidelijke variaties. Nét als de Nederlandse taal, met duidelijke verschillen tussen het Gronings en het West-Vlaams.
Wil je Portugees leren spreken, of beter leren spreken? Klik hier voor een overzicht van (cursus)boeken.
Leuk artikel en goed geschreven!